Eva von Redecker: ‘Het kapitalisme vernietigt het leven’

Onze moderne kapitalistische opvatting van eigendom produceert niet alleen ongelijkheid en uitbuiting – het bedreigt zelfs het voortbestaan van het leven op onze planeet, aldus de Duitse filosoof Eva von Redecker. We beschouwen levend bezit vaak als dode materie waarmee we mogen doen wat we willen, zegt Von Redecker, met grote destructie als gevolg. In haar boek Revolutie voor het leven. Een filosofie van nieuwe protestbewegingen, dat onlangs verscheen in een Nederlandse vertaling, houdt ze daarom een gloedvol pleidooi voor een radicaal andere manier van leven. Von Redecker vertelt wat protestbewegingen als Black Lives Matter en MeToo, alsook het leven op een biologische boerderij, ons kunnen leren over hoe het anders kan.

Het kapitalisme heeft innovaties voortgebracht die miljarden levens hebben gered, bijvoorbeeld op het gebied van voedselproductie en gezondheidszorg. Hebben we dergelijke innovaties niet nodig om ook de hedendaagse bedreigingen van klimaatverandering aan te pakken?
‘Ik vind het niet vanzelfsprekend dat kapitalisme op dit moment innovatie aanjaagt. De sector die het meest innovatief heet te zijn, de technologiesector, is dusdanig gemonopoliseerd dat er maar weinig spelers aan kunnen deelnemen. En intellectueel eigendomsrecht is een barrière geworden voor experimenten: veel patenten worden preventief geclaimd, alleen maar zodat de bedrijven die ze bezitten mensen kunnen aanklagen die ze bewust of onbewust schenden.

Of denk aan de coronavaccins, die we ten minste gedeeltelijk te danken hebben aan door de staat gefinancierd onderzoek. Wereldwijd zijn veel mensenlevens opgeofferd omdat vrijgave van de patenten bij de Wereldgezondheidsorganisatie een tijdlang geblokkeerd werd, met name door mijn eigen land Duitsland. Met andere woorden: kapitalistische innovaties zullen alleen degenen ten goede komen die ze zich kunnen veroorloven. Ik wil geen innovaties in luxegoederen, ik wil innovaties in duurzaam transport, voedselproductie, huisvesting en waardige zorg.’

U betoogt dat we een revolutie nodig hebben om te voorkomen dat het kapitalisme de planeet vernietigt. Wat voor revolutie heeft u voor ogen?
‘We moeten revoluties niet zien als plotselinge, unieke gebeurtenissen, maar als langdurige processen. Ik houd van het werk van Gustav Landauer, een grotendeels vergeten Duits-Joodse anarchist. Hij werd in 1919 vermoord door rechtse milities vanwege zijn betrokkenheid bij de kortstondige socialistische Radenrepubliek van München. Landauer zei iets als: “Kijk om je heen, kijk wat je doet. Is er iets socialistisch aan? En zo niet, waar wil je dan voor sterven? Begin met het opbouwen van nieuwe sociale relaties, en begin nu.” In zekere zin staat deze benadering van politiek dichterbij hedendaags activisme, dat veel meer bottom-up is georganiseerd dan de hiërarchisch vormgegeven sociale bewegingen uit Landauers tijd.’

Hoe kunnen we ervoor zorgen dat zo’n revolutie niet eindigt in terreur, zoals de Franse en Russische revoluties?
‘Politiek geweld komt dikwijls voort uit een gevoel van urgentie. Hoe paradoxaal het ook klinkt in het licht van de klimaatnoodtoestand, ik blijf erbij dat revoluties tijd kosten; al is enkel tijd geen garantie voor geweldloosheid. Daarnaast zijn pluralistische en democratische structuren nodig, en vooral een oriëntatie op zorg en herstel.’

Uw boek past in een opleving van kritiek op het kapitalisme, door onder anderen Thomas Piketty, Kohei Saito, Nancy Fraser en Søren Mau. Wat onderscheidt uw kritiek van deze denkers en hun publicaties?
‘Ik voel me gevleid om in een adem genoemd te worden met deze namen, maar ik denk dat ik kapitalisme vanuit een andere hoek benader. De verwijzing naar “kapitaal” en “winstbejag” volstaat niet om de situatie te verklaren waarin we ons bevinden. Ik heb deze analyses daarom verweven met een genealogie van eigendom, van wat ik Sachherrschaft of “zaakheerschappij” noem. Daarmee geef ik een andere blik op protestbewegingen. Bewegingen die in economische analyses vaak worden weggezet als “identiteitspolitiek”, zoals Black Lives Matter of MeToo, zijn in mijn optiek essentieel in de strijd tegen kapitalistische overheersing.

Het vreemde van modern eigendom is dat het je het recht geeft om te vernietigen wat je bezit; dat verklaart vele vormen van geweld. Als je de natuur niet langer als dode grondstof zou behandelen maar als een levend systeem, zou de productie van goederen zoals we die kennen stoppen. In mijn analyse ligt de nadruk daarom meer op vernietiging dan op uitbuiting, en ik zie de oplossing dan ook niet in opnieuw toe-eigenen, maar in herstel.’

Je zou kunnen zeggen dat u, als voormalig promovendus van filosoof Rahel Jaeggi, tot de vijfde generatie van de maatschappijkritische beweging van de Frankfurter Schule behoort, na denkers als Adorno, Benjamin en Marcuse. Ziet u zichzelf als onderdeel van deze traditie?
‘Ik voel me altijd vereerd als ik zo word beschreven, maar ook enigszins ongemakkelijk. Er is iets vreemds aan de manier waarop de Frankfurter Schule vaak wordt voorgesteld, bijna als een dynastie. Daar wil ik niets mee te maken hebben. En aangezien ik heb besloten om buiten de universiteit te werken, heb ik ook geen eigen studenten om deze lijn voort te zetten. Jaeggi zelf verwerpt deze voorstelling van zaken ook en heeft eens gezegd dat de “kritische theorie” van de Frankfurters geen school is, maar een constellatie. Dat vind ik mooi. Ik geloof dat het mogelijk is om tot meerdere constellaties tegelijk te behoren, of een buitenbeentje te zijn. Ik ben zowel beïnvloed door de fenomenologie als de queertheorie, en kwam eigenlijk vrij laat in mijn vorming bij het werk van de Frankfurter Schule. Misschien hoor ik niet bij die beweging, misschien wel – en misschien maakt het niet uit.

Ik bewonder het werk van de eerste generatie van de Frankfurter Schule, maar ik herinner mensen er ook altijd aan dat het bekende werk Dialectiek van de Verlichting eigenlijk is geschreven door Gretel Adorno. Max Horkheimer en Gretels echtgenoot Theodor Adorno zaten te praten, en zij produceerde een manuscript dat de twee vervolgens bewerkten. Misschien dat het me toch wel kan schelen wie wordt meegeteld als lid van de beweging.’

Een van de kwesties van de kritische theorie is het ‘subject van de geschiedenis’: is er een beweging of groep die de drijvende kracht van de geschiedenis is? Gelooft u dat er op dit moment zo’n beweging is? Is dat simpelweg het leven zelf?
‘Ik denk niet dat “leven” alleen genoeg omvat. Het is onverschillig voor de krachten, de hoop, de verliezen van onze menselijke geschiedenis. Voor mij is het subject van de geschiedenis, als het al bestaat, niet een bepaalde groep mensen, maar een reeks praktijken. Daarom richt ik me op verschillende vormen van activisme, zoals Black Lives Matter, Latijns-Amerikaans feminisme, de klimaatrechtvaardigheidsbeweging en inheemse protesten. Dit zijn levensondersteunende praktijken, die bovendien traditionele vormen van toe-eigening bevragen en op een bevrijdende manier ongedaan maken. De “marsen voor het leven” van abortuscritici zijn in mijn opvatting geen “revolutie van het leven”, omdat ze juist de patriarchale toe-eigening van het leven bevestigen.’

U groeide op een boerderij op. Hoe kijkt u als boerendochter tegen de boerenprotesten in Nederland en Duitsland aan, die zijn ontstaan uit het verzet tegen klimaatbeleid?
‘Ik begrijp de irritatie die veel boeren voelen over bureaucratische regels die totaal niet bij hun werk passen. En de vernedering dat je uiteindelijk meer geld krijgt voor het invullen van het formulier dan voor het voeden van mensen. Maar het was spectaculair om te zien hoe legitieme zorgen – de prijsstelling door quasi-monopolistische voedselverkopers, of de manieren waarop kleinere boerderijen worden benadeeld door het subsidiesysteem van de Europese Unie – werden overschaduwd door een lompe eis voor vrijheid van alle regelgeving. In Duitsland kristalliseerde dit zich bijvoorbeeld uit in de verdediging van belastingvrije diesel. Die brandstof werd een soort stand-in voor vrijheid. Dat is een patroon dat we zien in veel rechtse protesten: onder de vlag van vrijheid wordt een bepaald beperkt recht verdedigd tegen elke prijs en op een “presentistische” manier: je wilt dat ding nu. Het is geen verrassing dat deze politiek aanhang krijgt als we allemaal het griezelige gevoel hebben dat er misschien geen toekomst is.

Ik denk dat we moeten leren om de bedreiging van de toekomst te zien als de grootste aanval ooit op onze vrijheid. Dat is wat ik eerder heb proberen te betogen in mijn boek De vrijheid om te blijven: we moeten vrijheid niet zien als de vrijheid om te bewegen, maar om te blijven. Dat geldt ook voor de boeren: hoe kunnen we blijven boeren, op vruchtbare grond en zonder watervervuiling of uitputting?’

Revolutie voor het leven. Een filosofie van nieuwe protestbewegingen
Eva von Redecker
vert. Peter Huijzer en Jan Sietsma
ISVW Uitgevers
288 blz.
€ 27,95