In De vrijheid om te blijven pleit de Duitse filosoof Eva von Redecker voor niets minder dan een radicaal nieuw vrijheidsbegrip. Vrijheid wordt vaak gezien als bewegingsvrijheid: de vrijheid om te reizen, om in een andere stad of een ander land te gaan wonen, om naar het café te gaan, om een museum te bezoeken enzovoorts. Maar door vrijheid zo te definiëren, verengen we zowel ons vrijheidsbegrip als ons eigen leven. Von Redecker pleit voor Bleibefreiheit: de vrijheid om gewoon te blijven waar je bent en daar genoegen in te scheppen.
Het is een interessant uitgangspunt. Maar ruim honderdvijftig pagina’s lang cirkelt Von Redecker rond dat idee zonder het echt te verdiepen. Ze heeft vele bladzijdes nodig om duidelijk te maken wat in een enkele zin past: je kunt alleen vrij zijn wanneer je leeft, en dus heb je een leefbare planeet nodig om vrij te kunnen zijn. De bezorgdheid om de leefbaarheid van de aarde moet onderdeel zijn van de bezorgdheid om onze vrijheid. Een goede gedachte, die een betere uitwerking verdiende. Vaak klinkt Von Redecker eerder als een paniekerige klimaatactivist dan als een bedachtzame denker. ‘De apocalyps is al lang aangebroken.’ ‘Ik geloof niet dat we nog iemand hoeven te overtuigen van de aanstaande catastrofe.’ We zitten in de ‘neoliberale proto-apocalyps’.
Wanneer de zwaluwen voor het eerst in vele jaren niet komen nestelen in de schuur van een vriendin, omschrijft Von Redecker dat met een pathos en sentimentaliteit waar menig schlagerzanger een puntje aan kan zuigen. In onze door oorlog en ontbering getekende wereld is het wegblijven van de zwaluwen bij haar vriendin pas een echte tragedie. Dit ‘teken van de zesde massa-extinctie’ is van een ongeziene ‘troosteloosheid’, een ‘trauma’, een ‘verlies dat we op geen enkele manier te boven kunnen komen’.
Stilstand
Von Redecker groeide op in ruraal Duitsland, op de bioboerderij van haar ouders. De zorg voor het milieu en de linkse sympathieën kreeg ze met de biomelk mee. Hoewel ik haar ecologische bezorgdheid deel, wringt het dat iemand die zelf bijzonder geprivilegieerd is (studies aan allerlei prestigieuze universiteiten), de sappige vruchten van de westerse welvaart proeft en de wereld rondreist, komt zeggen dat we allemaal moeten vertragen en thuisblijven. Want uiteindelijk is dat waar Bleibefreiheit om draait.
Von Redecker dankt haar inzicht aan de coronapandemie. Ze stond op het punt om naar de Verenigde Staten te vliegen voor een lezing toen het virus de wereld op slot deed. Von Redecker moest thuisblijven, en stelde vast dat ze opgelucht en blij was om gewoon thuis te zijn. Vervolgens raadt ze die Bleibefreiheit iedereen aan. Daarmee herhaalt ze een afgezaagd mantra dat in links-progressieve kringen al te vaak gebezigd werd tijdens de pandemie. Omarm de stilstand. Leer om anders te gaan leven. Besef dat we met minder ook een voldaan leven kunnen leiden. Thuisblijven als levenskunst prediken is fijn wanneer je in een geprivilegieerde bubbel leeft. Wie zijn baan verloor, zijn spaarcenten zag verdwijnen of in een benauwd appartement de pandemie moest doorstaan, heeft geen boodschap aan zo’n verheerlijking van de vertraging. En dan heb ik het nog niet over wat vluchtelingen in tentenkampen, kinderen in Gaza of moeders in genocidaal Darfour moeten met de Bleibefreiheit.
Ook is er niets nieuws of radicaals aan het inzicht dat in thuis zijn een diepe vrijheidservaring ligt. Je vindt die gedachte bijvoorbeeld ook bij Hegel. Het is de vraag hoe vertrouwd Von Redecker eigenlijk is met de filosofische literatuur over vrijheid. Ergerlijk zijn de feitelijke onjuistheden en vertekenende veralgemeenheden. Ze noemt Isaiah Berlin bijvoorbeeld de bedenker van het onderscheid tussen positieve vrijheid (vrijheid als zelfmeesterschap) en negatieve vrijheid (vrijheid als afwezigheid van externe belemmeringen). Berlin heeft met zijn essay Two concepts of liberty (1958) zeker verdienste in het populariseren van beide vrijheidsbegrippen, maar het onderscheid is al vele eeuwen oud. Kant, Hegel, Scheler, Green, Berdjaev en vele anderen spraken er al van.
Positieve en negatieve vrijheid
Von Redecker sympathiseert met het marxisme en zelfs met het communisme. Dat zie je in haar eerdere boek over praxis en revolutie, en ook in De vrijheid om te blijven. Ze zegt daarin dat communisten beter begrijpen wat vrijheid écht betekent: wederkerigheid. Ik realiseer mijn vrijheid in de realisatie van andermans vrijheid en omgekeerd. Allen samen even vrij, als dikke vrienden! Dat staat volgens Von Redecker haaks op het individualistische vrijheidsbegrip van onze (neo)liberale samenleving waarvan ze een stroman maakt. Ze zegt dat ‘ons huidige begrip van vrijheid niet geschikt is voor het Antropoceen’. Maar er is niet één vrijheidsbegrip kenmerkend voor ‘het’ liberalisme, laat staan voor onze tijd. En haar verheerlijking van de communistische vrijheid staat vooral haaks op de realiteit van het communisme zelf.
De vrijheid om te blijven. Pleidooi voor een bedachtzaam leven
Eva von Redecker
Alfabet
192 blz.
€ 19,99
