Gebruikers van psychedelica spreken van overweldigende, zelfs mystieke ervaringen. De filters in je hoofd vallen weg. Onderzoeker Michiel van Elk probeert ze zelf.
Beeld Levi Jacobs
Na een lange treinrit fiets ik door een donker bos. Ik ben op weg naar een ayahuasca-ceremonie. Het voelt alsof ik de bewoonde wereld achter me laat. Op mijn telefoon, het laatste draadje met mijn drukke leven in Amsterdam, zie ik gemiste oproepen van mijn moeder en een collega. Ik besluit om hem uit te schakelen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Ik stap een donkere, rokerige tent binnen. Dicht naast elkaar gaan we op matjes rond een vuur liggen. Om beurten drinken we een kopje ayahuasca-thee, een geestverruimend drankje dat oorspronkelijk gebruikt werd bij inheemse religies in het Peruviaanse Amazonegebied. De sjamaan kijkt me bemoedigend aan. De thee smaakt bitter en zurig – alsof zaagsel, aarde en azijn in de blender zijn gegooid. Dan begint het lange wachten. Deze nacht maak ik een reis. Na eindeloze visioenen vol kleuren, gebouwen, fractals en geometrische patronen stijg ik op en begin ik te vliegen. Van Barcelona naar Rome, van Santa Barbara in Californië naar een bergtop in Zwitserland. Ik strijk neer bij een meer in Finland. Ik ken deze plekken: ik ben hier eerder geweest. Elke plek heeft een verhaal en roept emoties op over wat geweest is en er niet meer is. Relaties die voorbijgingen. Kinderen die groot werden. Vrienden die ik uit het oog verloor.
Op den duur merk ik dat een zwarte raaf naast me zweeft. De vogel neemt me steeds weer mee naar een volgende plek. Totdat ik land en mijn ogen opendoe: ik zit weer bij het vuur waar de ceremonie plaatsvindt. Maar de raaf is er nog steeds. Hij is op mijn schouder komen zitten en kijkt samen met mij naar het vuur. We praten nog wat over mijn leven. De vogel vertelt hoe ik met meer compassie naar mezelf en naar mijn geliefden kan kijken.
Ik ken deze plekken: ik ben hier eerder geweest
Yogasnuivers
Welkom in de wondere wereld van de psychedelica, waar je kunt vliegen en gesprekken kunt hebben met vogels. Waar je met je ogen dicht kunt zien en waar je ervan overtuigd bent dat je telepathische gaven hebt en de gedachten van andere mensen kunt lezen. Je kunt het gevoel hebben dat je ten diepste begrijpt hoe de werkelijkheid in elkaar zit. Je doet inzichten op die zo veelzeggend kunnen zijn dat velen hun psychedelische ervaring tot een van de meest betekenisvolle ervaringen uit hun leven rekenen – in dezelfde categorie als het verlies van een dierbare of de geboorte van een kind. Onder invloed van psychedelica gooien mensen het roer radicaal om: ze nemen een andere baan, beëindigen een problematische relatie of kiezen er juist voor om samen een kind te krijgen.
Tegelijkertijd kent iedereen de verhalen over de gevaren van psychedelica: mensen die onder invloed van lsd uit een raam zijn gesprongen, of na een portie truffels in een psychose zijn beland en daar nooit meer van hersteld zijn. In de media is het debat over psychedelica sterk gepolariseerd. In 2018 werd het ceremonieel gebruik van ayahuasca verboden door de Hoge Raad, omdat het een te grote bedreiging vormt voor de volksgezondheid. Gebruikers worden door de korpschef van de nationale politie weggezet als ‘agendahedonisten’ en ‘yogasnuivers’, die er door de week een gezonde leefstijl op na houden en in het weekend de remmen losgooien met allerlei verboden middelen. Zelf was ik ook lange tijd sceptisch over psychedelica. Ik wist er veel vanaf, dacht ik. Ik gaf op de Universiteit van Amsterdam les over de mogelijke therapeutische toepassingen van psychedelica bij depressie en verslaving. Ik legde aan studenten uit wat er in het brein gebeurt tijdens een psychedelische ervaring. Maar zelf had ik de effecten nooit aan den lijve ondervonden.
Subjectieve ervaring
Hoe belangrijk is het om psychedelica uit de eerste hand te ervaren om te begrijpen wat ze doen? Deze vraag raakt aan een belangrijke discussie in de filosofie over het belang van subjectieve ervaring voor het doorgronden van de menselijke geest. De kwestie wordt mooi geïllustreerd door een bekend gedachte-
experiment: ‘Mary de neurowetenschapper.’ In dit experiment is Mary een briljant neurowetenschapper, gespecialiseerd in kleurwaarneming. Maar om de een of andere reden zit ze al haar hele leven opgesloten in een kamer waarin alles zwart-wit is. Wat zou er gebeuren als Mary bevrijd wordt uit die kamer? Zou ze iets nieuws leren over kleurwaarneming?
De subjectieve aspecten van onze bewuste ervaring worden in de filosofie aangeduid met het woord ‘qualia’. Sommige filosofen, zoals David Chalmers, beweren dat die qualia ons voor een moeilijk probleem plaatsen. Want hoe weet je wat het ís om een bepaalde subjectieve ervaring te hebben? Hoe kun je aan Mary uitleggen wat het is om een regenboog te zien? De filosoof Thomas Nagel analyseerde dat probleem in zijn befaamde artikel What is it like to be a bat? (hoe is het om een vleermuis te zijn?). Voor een mens, stelde Nagel, is het onmogelijk om zich voor te stellen hoe een vleermuis de wereld waarneemt – namelijk door middel van echolocatie, zonder ogen. Je kunt niet in zijn huid kruipen, en al evenmin in zijn subjectieve ervaring van de wereld.
Hetzelfde probleem lijkt zich bij psychedelica voor te doen. Zoals het onmogelijk is om je te verplaatsen in de subjectieve ervaringen van een vleermuis, zo lijkt het ook niet mogelijk om van buitenaf te begrijpen wat het is om een psychedelische ervaring te hebben. Doorgewinterde ‘psychonauten’ – zoals gebruikers zichzelf soms noemen: ontdekkingsreizigers in de menselijke geest – gebruiken begrippen als ego-dood, verbondenheid of synesthesie om hun ervaringen te duiden. Als je die zelf nooit hebt gehad, kun je dan begrijpen wat ze bedoelen? De psychedelische profeet Terence McKenna dacht van niet. Hij vond daarom dat iedereen het aan zichzelf verplicht is om minstens één keer in z’n leven psychedelica te proberen.
Toen ik zelf als een Mary eindelijk uit mijn kamer kroop, kon ik niet anders dan concluderen dat het inderdaad een verschil maakt om psychedelica uit de eerste hand te ervaren. De ervaring met ayahuasca was overweldigend en stelde mij in staat om mijzelf en de werkelijkheid op een nieuwe manier waar te nemen. Bij veel mensen roepen psychedelica een mystieke ervaring op. Kenmerkend voor zo’n ervaring is dat ze onuitspreekbaar is; ze onttrekt zich aan onze begrippen en taal. Tegelijkertijd biedt ze inzicht: je hebt het gevoel dat je iets over jezelf en de wereld hebt geleerd.
De geest doorgronden
Kunnen drugs als ayahuasca, paddo’s en lsd inderdaad helpen om de menselijke geest te doorgronden? Het woord ‘psychedelica’ ontstond in een briefwisseling tussen de schrijver Aldous Huxley en de psychiater Humphry Osmond, die in de jaren vijftig onderzoek deed naar therapeutische toepassingen van psychedelica. Huxley was gefascineerd door de ervaringen die hij opdeed onder invloed van mescaline en lsd. Hij schreef daar uitgebreid over in zijn boek The Doors of Perception uit 1954. In de briefwisseling stelde Huxley voor om de term phanerothyme te gebruiken, wat zoveel betekent als ‘de zichtbare ziel’. Osmond kwam vervolgens met de term ‘psychedelica’, die is samengesteld uit de Griekse woorden psyche en deloun: ‘de geest zichtbaar maken.’
De therapeut Stanislas Grof sloot zich bij deze definitie aan. Hij deed in de jaren zestig en zeventig onderzoek naar psychedelica en gebruikte de metafoor van een ‘emotionele versterker’: psychedelica vergroten uit wat reeds bewust en onbewust in de geest aanwezig is. Wat de telescoop is voor de sterrenkunde en de microscoop voor de biologie, stelde hij, zijn psychedelica voor begrip van de menselijke geest. Volgens Huxley vallen onder invloed van psychedelica de filters van onze waarneming weg: we zien de wereld op een nieuwe manier – frisser, helderder. Recent neurowetenschappelijk onderzoek laat zien dat psychedelica de filterwerking van het brein inderdaad onderdrukken, waardoor we overweldigd kunnen worden door alle zintuiglijke informatie die binnenkomt. Volgens de filosoof Immanuel Kant wordt onze waarneming normaal gesproken gestructureerd door de categorieën van ons verstand, die a priori aanwezig zijn in ons bewustzijn. Onder invloed van psychedelica lijken deze categorieën te worden onderdrukt: concepten zoals tijd en ruimte vallen weg en verliezen hun betekenis. Tijdens een psychedelische ervaring worden onze bestaande denkbeelden dus even op losse schroeven gezet. Voor mensen die depressief zijn of vastgeroest zitten in negatieve denkpatronen is zo’n ervaring mogelijk heilzaam.
Concepten als tijd en ruimte vallen weg en verliezen hun betekenis
De Nederlandse filosoof Govert Derix beargumenteerde in het boek Ayahuasca. Een kritiek van de psychedelische rede uit 2004 dat psychedelica geestverruimend kunnen werken. Ze bieden inzicht dat op geen andere manier verkregen kan worden: het eigen leven wordt bezien vanuit een breder, veelomvattender perspectief. Klinische proeven laten zien dat behandeling met lsd of psilocybine – de stof in paddo’s die voor de roes zorgt – in een ondersteunende therapeutische context inderdaad kan helpen bij het oplossen van een chronische depressie. Ook bij de behandeling van verslaving en angststoornissen bieden psychedelica soelaas. De verklaring voor deze therapeutische effecten wordt gezocht in de veranderde bewustzijnstoestand die deze middelen oproepen.
Meer wegen naar Rome
Om de geest te doorgronden, schreef Wiliam James, de grondlegger van de westerse psychologie, moeten we de extremen van de menselijke ervaring onderzoeken. Zelf experimenteerde hij met alcohol en lachgas. Ik denk dat hij maar wat graag aan een ayahuasca-ceremonie had deelgenomen. En dat hij positief zou hebben geoordeeld – James keek naar de ‘vruchten van de ervaring’: worden we er beter of gelukkiger door? Die vruchten lijken er bij psychedelica te zijn. Veel van het huidige wetenschappelijke onderzoek suggereert dat ze mensen creatiever, opener, spontaner en evenwichtiger maken. De heersende zienswijze bij onderzoekers is dat mensen die psychedelica hebben gebruikt beter kunnen omgaan met tegenslagen en het leven makkelijker accepteren zoals het is. Gebruikers vertellen meer zin en betekenis te ervaren, meer voldoening te vinden in de schone kunsten en literatuur. Ze zeggen zich meer verbonden te voelen met de mensen om hen heen, en met de natuur en zelfs het universum als geheel.
Gevaren zijn er ook. Mensen die vatbaar zijn voor psychoses kunnen door psychedelica over het randje worden geduwd. De zogeheten ‘set’ en ‘setting’ zijn belangrijk: het beste is om ze in een bekende, geruststellende omgeving te nemen, omringd door mensen die je vertrouwt. Ook je verwachtingen spelen een grote rol bij het soort ervaringen dat je zult krijgen, zo blijkt uit weer ander onderzoek. Deels lijkt er dus sprake van een soort placebo-effect. En misschien zijn er meer wegen naar Rome. Een cursus mindfulness of een retraite in de bossen van Frankrijk kan vergelijkbare effecten hebben op onze aandacht en waarneming, meent de Australische filosoof Aidan Lyon, die aan een boek werkt waarin hij een filosofie van de psychedelische ervaring ontwikkelt. En: de effecten bij meditatie zijn minder chaotisch en beklijven beter, stelt Lyon. Psychedelica werken als een versterker waarvan de volumeknop in één keer op snoeihard gaat, waardoor onze waarneming wordt vervormd. Met meditatie kun je de volumeknop gecontroleerd harder of zachter zetten. Aidan Lyon verkiest meditatie dan ook boven psychedelica.
Vogels
Af en toe denk ik met een glimlach terug aan de raaf die met me meevloog, tijdens mijn ayahuasca-trip in het bos. Helpt die ervaring mij als wetenschapper in mijn onderzoek naar psychedelica, of maakt ze me juist bevooroordeeld? Het is een vraag die ik me vaak stel. Ik kan in ieder geval niet meer terug naar de tijd dat ik als Mary in mijn donkere kamer zat en die subjectieve ervaring nog niet had – in die zin, denk ik soms, werkt Nagels gedachte-experiment met de vleermuis misschien wel twee kanten op: kan ik me nog verplaatsen in mensen die psychedelica niet hebben gebruikt? Toch had ik de ervaring niet willen missen. Door mijn kennismaking met psychedelica kijk ik met meer verwondering naar mijzelf en de wereld om me heen. Nooit eerder zag ik zoveel natuurschoon. De herfstkleuren van de bomen. En de vogels, die overal om ons heen lijken te zijn.
Michiel van Elk
Michiel van Elk (1980) is universitair hoofddocent psychologie aan de Universiteit van Leiden en hoofd van het Religie, Cognition and Behavior Lab in Amsterdam. In 2017 publiceerde hij het boek Extase. Over de Godhelm en andere religieuze experimenten. Zijn huidige onderzoek richt zich op de ffecten van psychedelica op brein, geest en lichaam. Onlangs kende de NWO hem een VIDI-gebeurs toe om dit onderzoek de komende jaren voort te zetten. Deze zomer verschijnt bij Das Mag zijn boek Psychedelia.
