Dit artikel is exclusief voor abonnees
'Intuïtief ben je waarschijnlijk geneigd “Ja” te antwoorden', zegt Jan Sleutels, docent metafysica aan de faculteit der wijsbegeerte van de Universiteit Leiden. 'Mary heeft misschien wel alle wetenschappelijke informatie over de gezichtswaarneming, maar ze heeft zelf nog nooit een kleur waargenomen. Ze leert er iets bij, namelijk hoe het voelt om die rode tomaat te zien, om zelf een kleur waar te nemen.' En dat is precies het antwoord dat de Australische filosoof Frank Jackson, de bedenker van het verhaal over Mary, graag wil horen.
'Gewaarwording'
Jackson heeft Mary in het leven geroepen als wapen in zijn strijd tegen de filosofische stroming die vaak het fysicalisme wordt genoemd. Sleutels: 'Fysicalisme is de stelling dat fysische of wetenschappelijke informatie over de wereld alles omvat wat er te weten valt over de wereld. Meer is er gewoon niet.' Dit wetenschappelijk optimisme ontstond aan het einde van de negentiende eeuw, toen de natuurwetenschappen in opbloei waren. 'In die tijd ontwikkelden zich nieuwe takken van de wetenschap, zoals de scheikunde. Ook de biologie heeft toen een enorme opleving doorgemaakt, vooral sinds de evolutietheorie. Een reeks van successen bracht mensen op het idee van een universeel succes. De natuurwetenschappen zouden de meest krachtige verklaring van het universum geven die we ooit konden ontdekken. En men kon zich niet voorstellen dat er nog iets buiten de boot zou vallen', aldus Sleutels.
Als Jacksons gelijk heeft, dan is het fysicalisme dus onjuist. Hoewel Mary de verpersoonlijking van het fysicalisme is, mist zij een belangrijk stukje kennis van de werkelijkheid. De catalogus van de wereld die de natuurwetenschappen ons voorschotelen is dan wel degelijk incompleet.
Nu we weten dat Mary iets nieuws leert bij haar kennismaking met de wereld in full colour, willen we natuurlijk ook graag weten wat dat dan wel is. Ze leert hoe het voelt om bijvoorbeeld rood of groen waar te nemen. Maar hoe noemen we zulke informatie? Sleutels: 'Jackson gebruikt de term “qualia”. Qualia is het meervoud van het Latijnse “quale” en dat betekent hoedanigheid. Qualia beschrijven de aard van je ervaringen. Hij gebruikt zelf voorbeelden als de “kriebeligheid van jeuk” of de “pijnlijkheid van pijn” om dat te verduidelijken. Een quale is de inhoud van je ervaring. De Nederlandse term die qualia het beste beschrijft is “gewaarwordingen” – een quale is dat wat je gewaarwordt.' Wat Mary verwerft zijn dus de qualia die het zien van kleuren teweegbrengt.
Qualia worden vaak gebruikt als argument tegen het fysicalisme. Het argument luidt dan simpelweg dat qualia buiten de boot vallen bij het opstellen van de catalogus-van-alles door de natuurwetenschappen. 'Jackson illustreert dit argument als volgt: niets van wat je over een fysische soort kunt zeggen, omvat de geur van een roos. Daarom is het fysicalisme onjuist.' Einde argument. Alle ingrediënten zitten erin: een impliciete definitie van het fysicalisme – namelijk de verzameling 'wat je over een fysische soort kunt zeggen' – en de qualia – 'de geur van een roos', licht Sleutels toe.
Dergelijke argumenten zijn volgens Jackson niet sterk genoeg. Simpelweg omdat de vooronderstelling te betwisten is. Sleutels: 'Er zijn immers mensen die denken dat je wel degelijk een fysische beschrijving kunt geven van hoe het is een roos te ruiken, bijvoorbeeld door een beschrijving te geven van de exacte hersentoestand waarin je je bevindt als je een roos ruikt.' Met zijn gedachte-experiment probeert Jackson dit probleem te omzeilen. En de stelling dat Mary op basis van al haar kennis wel degelijk kan beredeneren of voorspellen hoe rood en groen er uitzien zonder dat zij die kleuren zelf ooit gezien heeft, is op zijn minst moeilijk te verdedigen. Dat is alsof je beweert dat je met uitputtende technische kennis van muziekleer als vanzelf de ervaring van het luisteren naar de sonates van Bach kunt oproepen.
