Home De zwart-witwereld van Mary

De zwart-witwereld van Mary

Door Jeroen van Putten op 20 november 2012

08-2001 Filosofie magazine Lees het magazine
Bij het woord 'experiment' denk je aan erlenmeyers, veiligheidsbrillen en proefkonijnen. Maar voor het gedachte-experiment heb je niet meer dan je gezond verstand nodig. Een serie over geruchtmakende hersenbrekers. Deze keer: Jan Sleu­tels over Mary.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Filosofie.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste verhalen over filosofie. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

Stel je voor, Mary is een briljante wetenschapster, gespecialiseerd op het gebied van de visuele waarneming. Het eigenaardige aan Mary is dat zij is opgegroeid in een zwart-witte omgeving. Van daaruit onderzoekt zij de wereld, bijvoor­beeld via zwart-witboeken en een zwart-wittelevisie. Kortom, ze heeft in haar hele leven nog nooit zelf een kleur gezien. Na jaren van eenzaam onderzoek verwerft Mary alle, maar dan ook echt alle, wetenschappelijke informatie die er maar te krijgen is over wat er gebeurt wanneer je bijvoorbeeld een rijpe tomaat ziet of wanneer je woorden als 'rood' of 'groen' gebruikt. Ze brengt het volledige proces van de visuele waar­neming tot in de kleinste details in kaart – van de golfleng­tes die je netvlies prikkelen tot de complexe toestanden in je hersenen. Op een dag wordt Mary vrijgelaten uit haar zwart-witwereld en voor het eerst in haar leven ziet zij zelf kleu­ren. Wat gebeurt er dan? Leert Mary iets nieuws, leert zij iets over de wereld wat zij nog niet wist?

'Intuïtief ben je waarschijnlijk geneigd “Ja” te antwoorden', zegt Jan Sleutels, docent metafysica aan de faculteit der wijsbegeerte van de Universiteit Leiden. 'Mary heeft misschien wel alle wetenschappelijke informatie over de gezichtswaarneming, maar ze heeft zelf nog nooit een kleur waargenomen. Ze leert er iets bij, namelijk hoe het voelt om die rode tomaat te zien, om zelf een kleur waar te nemen.' En dat is precies het antwoord dat de Australische filosoof Frank Jackson, de bedenker van het verhaal over Mary, graag wil horen.
 

'Gewaarwording'

'Als die intuïtieve reactie dat Mary iets nieuws leert terecht is, dan luidt de slotsom van het gedachte-experiment als volgt. Zelfs als je beschikt over alle wetenschappelijke informatie over de werkelijkheid – oftewel alle informatie uit de natuurkunde, de scheikunde, de biologie, de neurofysiologie enzovoort – mis je nog iets', legt Sleutels uit. Als het argument van Jackson klopt, dan is er dus meer tussen hemel en aarde dan de wetenschap kan beschrijven, want anders had Mary allang geweten hoe rood of groen er uit ziet.



Jackson heeft Mary in het leven geroepen als wapen in zijn strijd tegen de filosofische stroming die vaak het fysicalisme wordt genoemd. Sleutels: 'Fysicalisme is de stelling dat fysische of wetenschappelijke informatie over de wereld alles omvat wat er te weten valt over de wereld. Meer is er gewoon niet.' Dit wetenschappelijk optimisme ontstond aan het einde van de negentiende eeuw, toen de natuurwetenschappen in opbloei waren. 'In die tijd ontwikkelden zich nieuwe takken van de wetenschap, zoals de scheikunde. Ook de biologie heeft toen een enorme opleving doorgemaakt, vooral sinds de evolu­tietheorie. Een reeks van successen bracht mensen op het idee van een universeel succes. De natuurwetenschappen zouden de meest krachtige verklaring van het universum geven die we ooit konden ontdekken. En men kon zich niet voorstellen dat er nog iets buiten de boot zou vallen', aldus Sleutels.

Als Jacksons gelijk heeft, dan is het fysicalisme dus onjuist. Hoewel Mary de verpersoonlijking van het fysicalisme is, mist zij een belangrijk stukje kennis van de werkelijkheid. De catalogus van de wereld die de natuurwetenschappen ons voor­schotelen is dan wel degelijk incompleet.
 
Nu we weten dat Mary iets nieuws leert bij haar ken­nismaking met de wereld in full colour, willen we natuurlijk ook graag weten wat dat dan wel is. Ze leert hoe het voelt om bijvoorbeeld rood of groen waar te nemen. Maar hoe noemen we zulke informatie? Sleutels: 'Jackson gebruikt de term “quali­a”. Qualia is het meervoud van het Latijnse “quale” en dat betekent hoedanigheid. Qualia beschrijven de aard van je ervaringen. Hij gebruikt zelf voorbeelden als de “kriebelig­heid van jeuk” of de “pijnlijkheid van pijn” om dat te verdui­delijken. Een quale is de inhoud van je ervaring. De Neder­landse term die qualia het beste beschrijft is “gewaarwording­en” – een quale is dat wat je gewaarwordt.' Wat Mary verwerft zijn dus de qualia die het zien van kleuren teweegbrengt.
Qualia worden vaak gebruikt als argument tegen het fysicalis­me. Het argument luidt dan simpelweg dat qualia buiten de boot vallen bij het opstellen van de catalogus-van-alles door de natuurwetenschappen. 'Jackson illustreert dit argument als volgt: niets van wat je over een fysische soort kunt zeggen, omvat de geur van een roos. Daarom is het fysicalisme on­juist.' Einde argument. Alle ingrediënten zitten erin: een impliciete definitie van het fysicalisme – namelijk de verza­meling 'wat je over een fysische soort kunt zeggen' – en de qualia – 'de geur van een roos', licht Sleutels toe.

Dergelijke argumenten zijn volgens Jackson niet sterk genoeg. Simpelweg omdat de vooronderstelling te betwisten is. Sleu­tels: 'Er zijn immers mensen die denken dat je wel degelijk een fysische beschrijving kunt geven van hoe het is een roos te ruiken, bijvoorbeeld door een beschrijving te geven van de exacte hersentoestand waarin je je bevindt als je een roos ruikt.' Met zijn gedachte-experiment probeert Jackson dit probleem te omzeilen. En de stelling dat Mary op basis van al haar kennis wel degelijk kan beredeneren of voorspellen hoe rood en groen er uitzien zonder dat zij die kleuren zelf ooit gezien heeft, is op zijn minst moeilijk te verdedigen. Dat is alsof je beweert dat je met uitputtende technische kennis van muziekleer als vanzelf de ervaring van het luisteren naar de sonates van Bach kunt oproepen.