Home Historisch profiel Ayn Rand: de literaire egoïst
Economie Historisch profiel Politiek

Ayn Rand: de literaire egoïst

Jaag onbelemmerd je eigen geluk na, raadde Ayn Rand aan. Alleen dan ben je werkelijk vrij. En het is ook nog eens goed voor de samenleving.

Door Alies Pegtel op 27 januari 2023

Ayn Rand filosoof objectivisme

Jaag onbelemmerd je eigen geluk na, raadde Ayn Rand aan. Alleen dan ben je werkelijk vrij. En het is ook nog eens goed voor de samenleving.

02-2023 FM2 2023 cover praten
02-2023 Filosofie magazine Lees het magazine

Dit artikel krijgt u van ons cadeau

Wilt u onbeperkt toegang tot de artikelen op Filosofie.nl? U bent al abonnee vanaf €4,99 per maand. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.

Filosoof en schrijver Ayn Rand (1905-1982), pleitbezorger van egoïsme als morele deugd, was genadeloos in de manier waarop ze mensen rangschikte. Ze waren ofwel helden, zoals in haar romans The Fountainhead (1943) en Atlas Shrugged (1957), ofwel onbetekenend. Grijstinten bestonden in haar radicale gedachtegoed niet.

Na haar dood passen veel anderen dit zwart-witdenken ook op haar toe. Met name in de Verenigde Staten, waar de Joods-Russische emigrant Rand woonde, wordt ze bejubeld of verguisd. De politieke rechterflank omhelst haar als heldin van het individualisme en het laissez-faire-kapitalisme, waarbij de economie veelal op zijn beloop wordt gelaten. Ook in Europa heeft Rand een schare fans die groeide met de toenemende invloed van het neoliberalisme, waarbij de nadruk ligt op vrijemarktwerking en de verantwoordelijkheid van het individu. Toen Mark Rutte net premier was, noemde hij haar ‘een grote geest’ van het liberalisme. Links zet haar daarentegen weg als een oppervlakkig filosoof en een literair onbeduidend schrijver.

Zegevierende held

De kern van Rands filosofie, die ze ‘objectivisme’ noemde, is dat het goed is om je eigenbelang na te jagen en dat altruïsme destructief is. Egoïsme ziet ze als de ultieme expressie van de menselijke natuur, als het morele richtsnoer van de rationeel denkende mens om werkelijk geluk te bereiken. Als iedereen onbelemmerd zijn geluk kan najagen, zijn mensen volgens Rand pas werkelijk vrij en kan de samenleving optimaal functioneren.

De mens dient in haar ogen verlost te worden van elke mogelijke groepssamenhang of normatieve druk. Het autonome individu dient zijn rationele eigenbelang door iets te creëren wat helemaal van hem is. Overheidsbemoeienis moet daarbij tot het minimum worden gereduceerd.

Van religie moest de atheïstische Rand niets hebben. In de drang om te overleven wordt de mens voortgedreven door zijn kennis van de objectief kenbare werkelijkheid, redeneerde ze. Maar mensen worden door abstracte, onbewezen idealen vaak verhinderd om hun eigen zuivere oordeel te volgen. Religie is de bron van dit kwaad, meent Rand. Ze omschrijft godsdienst als ‘de wortel van alle leugens en het enige excuus voor menselijk lijden’.

Wie hulp accepteert schept zelf niets meer

Filosofisch gezien is volgens Rand niets onjuister dan blind godsvertrouwen. Eeuwenlang is mensen aangeleerd dat opofferingsgezindheid een deugd is, terwijl altruïsme mensen passief maakt. Wie hulp accepteert schept zelf niets meer, stelt Rand, omdat de noodzaak daarvoor ontbreekt. Hulp van anderen doodt eigen initiatief en creativiteit, en haalt de fut uit een samenleving. Bovendien kan een staat of dictator bij de uitoefening van absolute macht gemakkelijk misbruik maken van de zelfopoffering van een volk.

Rand verpakte haar filosofie niet in academische verhandelingen, maar in romans met een sterke plot en een zegevierende held. Op die manier probeerde ze het grote publiek te winnen voor haar optimistische kijk op het zelfredzame individu.

Even tussendoor… Meer lezen over Ayn Rand en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Ontvang wekelijks het laatste filosofienieuws, de beste artikelen en af en toe een aanbieding.

Rand was 38 toen ze naam maakte met The Fountainhead. Hierin schetst ze de strijd tussen individualisme en collectivisme in de ‘menselijke ziel’. De hoofdpersoon is de geniale architect Howard Roark, Rands ideale man. Hij heeft een modern sociaal woonproject ontworpen en weigert concessies te doen aan zijn opdrachtgevers. Met zijn zelfverzekerde houding torent hij uit boven zijn tegenspelers, die deze authentieke scheppingsdrang ontberen en op zoek zijn naar erkenning van buitenaf. Ze zijn slappelingen die gemakkelijk gehoorzamen, zich laten corrumperen en parasiteren op andermans productiviteit. Wie zich laat leiden door de vraag wat anderen van je denken, is in Rands ogen verloren.

Als Roark wordt gedwongen zijn ontwerp aan te passen, blaast hij het gebouw op. Deze compromisloze daad is in lijn met Rands ethiek: je mag je als mens niet laten knechten, en je mag ook een ander niet daartoe forceren. Ze laat Roark verklaren: ‘De schepper leeft voor zijn werk. Hij heeft niemand anders nodig. Zijn primaire doel ligt in hemzelf (…). Altruïsme is de leer die eist dat je voor anderen leeft en anderen boven jezelf stelt (…). Wat daar in werkelijkheid het dichtstbij komt – de mens die leeft om anderen te dienen – is de slaaf.’

Onderdrukking

Rand wist waarover ze schreef. Op 21-jarige leeftijd was ze de Sovjet-Unie ontvlucht, in haar woorden een ‘achterlijk en onbeschaafd’ land van slaven die zich hadden onderworpen aan de heilstaat van het collectief. Rand was geboren in Sint-Petersburg als Alisa Zinovyevna Rosenbaum, de oudste van drie dochters in een welvarend Joods gezin. Op haar twaalfde maakte ze mee dat de apotheek van haar vader werd onteigend tijdens de Oktoberrevolutie van 1918, die het oude regime van de tsaren omverwierp en verving voor het bolsjewistische bewind. Ze ontwikkelde een levenslange afkeer van de dwang van volksmassa’s en elke vorm van dictatuur, waaronder later vanzelfsprekend ook het nazisme.

In Sint-Petersburg studeerde ze geschiedenis en filosofie. Vooral Aristoteles maakte een diepe indruk op haar; van hem nam ze over dat de mens zich bij het vergaren van kennis enkel moet laten leiden door zijn verstand. Net als Aristoteles verwierp ze Plato’s gedachtegoed, omdat hij meende dat er een onzichtbare metafysische wereld achter onze werkelijkheid schuilt. Ook las ze graag werk van de schrijver Victor Hugo, en ze schreef verhalen. Maar Rand leed zwaar onder het bolsjewistische regime. Het lukte haar ouders om in 1926 hun uitgesproken anticommunistische dochter naar familie in Chicago te sturen. Ze zwoer dat ze nooit meer zou terugkeren.

Alisa Rosenbaum besloot na aankomst in de Verenigde Staten dat ze voortaan Ayn Rand heette. Door afstand te nemen van haar Joods-Russische naam kon ze haar eigen mythe creëren. Ze positioneerde zichzelf als een solitaire, eigengereide vrouw met een grote liefde voor haar zelfgekozen land van de onbegrensde mogelijkheden – een levensverhaal waar de Amerikanen dol op waren. Dat ze een vrouw was die op eigen kracht daar was gekomen, tekende haar ijzeren wil. Tot ver in de jaren zestig waren vrouwen in de Verenigde Staten huisvrouwen, die werden ontslagen zodra ze zwanger raakten. De onverschrokken Rand liet zich op geen enkele wijze door genderpatronen weerhouden.

Atlas Shrugged is na de Bijbel het belangrijkste boek in Amerika

Met een aanbevelingsbrief van een Amerikaanse neef vertrok Rand naar Hollywood. Ondanks haar gebrekkige Engels vond ze daar een baan als scriptschrijver. Ze viel als een blok voor Frank O’Connor, een knappe B-acteur. Ze trouwden in 1929. Al had O’Connor dezelfde krachtige kaaklijn als de helden uit haar romans, hij was geen wereldbestormer en hij ondersteunde loyaal zijn echtgenote, die dankzij hun huwelijk Amerikaans staatsburger werd.

In 1935 begon Rand uit bezorgdheid over de politieke situatie in de Verenigde Staten aan haar roman The Fountainhead. Tot haar afgrijzen wilde president Franklin Delano Roosevelt met een groot sociaal-economisch hervormingsprogramma de Grote Depressie bestrijden. Rand, die het onderdrukkende communistische regime uit haar jeugd nooit was vergeten, zag in zijn ‘New Deal’ een eerste aanzet tot collectivistisch machtsingrijpen.

In The Fountainhead zette ze haar filosofie van het volmaakte egocentrisme uiteen in een sterk melodramatisch verhaal. De recensies waren bij verschijning in 1943 gemengd, maar door mond-tot-mondreclame belandde het na twee jaar toch op de bestsellerlijsten. In 1949 bewerkte ze het boek tot een filmscript. Filmstudio Warner Bros. kocht de rechten voor 50.000 dollar. Na jaren van financieel ploeteren waren Rand en O’Connor uit de zorgen.

Volgelingen

De kettingrokende en aan speed verslaafde Rand had een magnetische aantrekkingskracht op gelijkgestemde denkers, met name op jonge mannen. Onder hen bevond zich de jeugdige Alan Greenspan, die later voorzitter werd van het Federal Reserve System (FES), de centrale bank van de Verenigde Staten. Als vijftiger begon ze met haar 25 jaar jongere protegé Nathaniel Blumenthal een langdurige affaire – hun wederzijdse partners wisten ervan. Om haar te eren veranderde Blumenthal zijn naam in ‘Branden’, met ‘Rand’ in zijn nieuwe zelfgekozen achternaam.

Rand ontving ‘the Collective’, zoals ze haar gevolg schertsend noemde, wekelijks in haar appartement in Manhattan. Ze las passages voor uit het manuscript van haar aankomende roman Atlas Shrugged, waarover ze met haar volgelingen discussieerde. Dit boek, haar magnum opus, zou in 1957 verschijnen en haar wereldberoemd maken.

Het verhaal van John Galt, de captain of industry die als een Atlas de wereld op zijn schouders torst, sloeg in als een bom. Hij vecht voor de redding van de kapitalistische vrijemarkteconomie, het enige systeem dat volgens hem drijft op de erkenning van individuele mensenrechten.

Rand ontwikkelde een sterke afkeer van overheidsingrijpen

‘Wie is John Galt?’ is de brandende vraag waarmee het boek opent. Het verhaal is zowel dystopisch als utopisch. Rand beschrijft de rampspoed die uitbreekt als alle captains of industry onder leiding van Galt staken, en hoe ze de economie op de knieën dwingen. You need us more than we need you, luidt hun boodschap. Aan de horizon lonkt een zuivere, kapitalistische wereld, die floreert wanneer mensen ongehinderd door overheidsregels hun eigenbelang kunnen najagen, kunnen produceren en geld kunnen verdienen.

Het boek, dat ze karakteriseerde als ‘utopie van de begeerte’, kreeg felle links-intellectuele kritiek. In 1963 waren er meer dan een miljoen exemplaren verkocht. Op dit succes bouwde haar filosofische kring het objectivisme uit; Rand ging op tournee en er verschenen boekjes over de principes van haar filosofie.

Het succes was immens, totdat Rand in 1968 ontdekte dat haar minnaar Branden – de motor achter de pr-machine – haar bedroog met een 23-jarige vrouw. Rand, die stelde dat ieder mens zijn eigenbelang moet najagen, excommuniceerde hem uit haar cirkel. Psycholoog Branden vertrok en ontwikkelde een invloedrijke psychologische leer over zelfvertrouwen. Rand bleef schrijven en lezingen geven. Zo handelde ze getrouw haar eigen credo: ‘To say “I love you” one must first know how to say “I”.’ Iemand die leeft voor een geliefde is volgens haar geen onafhankelijke entiteit, maar een ‘spirituele parasiet’.

Vrije markt

Haar echtgenoot O’Connor overleed in 1979. Rand stierf drie jaar later. The Ayn Rand Institute zet haar levenswerk voort. Jaarlijks deelt het duizenden gratis boeken uit op middelbare scholen. Amerikaanse tieners die in hun vormende jaren Rands boeken lezen zijn vaak diep geraakt door de boodschap dat ze zelfbewust en trots hun eigen succes moeten creëren. Na de Bijbel is Atlas Shrugged het invloedrijkste boek in de Verenigde Staten.

Rands gedachtegoed heeft nog altijd wereldwijde impact. De eerdergenoemde Greenspan, een van haar voornaamste discipelen, was de architect van de kredietcrisis in 2008. Hij voerde als voorzitter van de FED monetair beleid in de overtuiging dat ‘de vrije markt zichzelf beter kan reguleren dan enig overheidstoezicht dat zou doen’. Naderhand erkende hij dat deze theorie, die hij aan Rand had ontleend, niet klopte.

Desondanks blijft Rands ‘utopie van de begeerte’ nog altijd een populaire onderbouwing van het neoliberalisme. Sinds de kredietcrisis zijn de verkoopcijfers van Atlas Shrugged verdriedubbeld.

Meer lezen over waarde en zingeving? Bestel nu de speciale uitgave Omdat je het waard bent.