Hadden we maar beter naar Johann Gottfried Herder geluisterd, dacht Pieter Ippel toen hij op vakantie langs het voormalige concentratiekamp Buchenwald fietste. De Duitse filosoof Herder (1744-1803) zag ‘humaniteit’ als het hoogste menselijke ideaal. Door goed naar andere volkeren en de geschiedenis te kijken, kunnen we humaner worden, dacht hij. Ippel: ‘Herder was fel gekant tegen de slavernij en het kolonialisme van zijn tijd. Hij stond diametraal tegenover het idee dat de ene mens de andere als slaaf mag houden.’
Herder was een leerling van Immanuel Kant, bevriend met Goethe en in zijn eigen tijd een gerenommeerd verlichtingsdenker. Toch kennen niet veel mensen zijn naam nog. Zonde, vindt Ippel (1953), emeritus hoogleraar rechtsgeleerdheid, filosofie en ethiek aan University College Roosevelt in Middelburg en de Universiteit Utrecht. Om daar verandering in te brengen vertaalde Ippel de belangrijkste fragmenten uit Herders werk en voorzag die van een inleiding in Hoe worden we humaan? Teksten van een vergeten Verlichtingsdenker.
Waarom zouden we Herders teksten weer moeten gaan lezen?
‘Herder probeerde uit te zoeken hoe de mens in elkaar zit, en hoe die zich verhoudt tot mensapen en andere dieren. Daarmee was hij een voorloper van de filosofische antropologie. Ook was hij een van de eerste denkers die wees op authenticiteit – hij geloofde dat iedereen een authentieke kern heeft, een manier van doen, die tot uiting moet kunnen komen.
Herder was zijn tijd ook vooruit met zijn opvatting dat we elke periode op haar eigen merites moeten beoordelen. Veel van zijn tijdgenoten keken neer op de Middeleeuwen, en beschouwden de Verlichting als het hoogtepunt van de geschiedenis. Herder verzette zich tegen dat beeld.’
Herder wordt vaak gezien als een van de intellectuele grondleggers van het nationalisme. U schrijft dat dat een misvatting is. Hoe zit dat?
‘Herder schrijft dat elk volk een Volksgeist heeft en een eigen manier van leven moet kunnen ontplooien. Maar hij verzet zich uitdrukkelijk tegen het idee dat bepaalde volkeren superieur zouden zijn. Hij ontkent ook niet dat culturen door vermenging juist kunnen opleven. Zo verklaart hij de bloei van het oude Griekenland door de invloeden van andere culturen aan de Middellandse Zee, zoals de Feniciërs.
Elke cultuur kent volgens Herder wel een lineair verloop met bloeitijden en crises. De geschiedenis is niet altijd harmonieus, maar bestaat ook uit de nodige strijd en geweld.’
Die geschiedenis ontwikkelt zich volgens Herder in de richting van de ‘humaniteit’. Wat bedoelt hij daarmee?
‘Hij maakt nergens precies duidelijk wat hij met humaniteit bedoelt, maar hij ziet die in elk geval als een vorm van volledig mens-zijn. De term houdt in dat mensen elkaar niet onderdrukken, maar dat iedereen de kans krijgt om zich als individu te ontplooien binnen een gemeenschap die dat stimuleert. Herder is een individualist, maar zegt tegelijkertijd dat je je nooit in je eentje kunt ontplooien. Mensen zijn zwakke wezens, en daarom altijd op elkaar aangewezen.’
Herder verzette zich tegen het optimistische vooruitgangsgeloof van zijn tijdgenoten, maar geloofde zelf dat de mens steeds humaner zou worden. Is hij niet net zo optimistisch als de denkers die hij bekritiseert?
‘Humaniteit is volgens Herder iets waar mensen hun best voor moeten doen, iets dat ze ook kunnen verkloten. Als je mensen onderdrukt of geweld aandoet, dan schend je de humaniteit. Humaniteit is dus niet onvermijdelijk; culturen kunnen ook scheefgroeien.
Herder geloofde dat we altijd inspiratie voor humaniteit kunnen opdoen in de geschiedenis, of bij “minder ontwikkelde” volkeren. Hij schrijft ergens dat inwoners van Afrika die wij primitief zouden noemen, dichter bij het ideaal van humaniteit kunnen komen dan een Europeaan die een mooie pruik draagt.’
Even tussendoor… Meer lezen over Herder en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Welke rol speelt taal volgens Herder in de ontwikkeling van humaniteit?
‘Hij zegt dat taal het middel is waardoor mensen menselijk worden, waarmee ze kunnen communiceren wat humaniteit is. Hij erkent dat dieren ook vormen van taal hebben, maar bij de mens gebeurt er iets wonderlijks: die kan begrippen vormen en daarmee abstract redeneren.
Mensen zijn in vergelijking met andere dieren instinctief zwak ontwikkeld, zag Herder. Een katje is binnen een paar weken na geboorte al weerbaar, maar mensenbaby’s blijven nog lang kwetsbaar. Die zwakheid van het instinct wordt bij de mens volgens Herder gecompenseerd door een intensief leervermogen. Het is onze conceptuele taal die dat leren mogelijk maakt. Culturele ontwikkeling is zonder taal dan ook niet denkbaar, volgens Herder.’
Hoe worden we humaan? Teksten van een vergeten Verlichtingsdenker
Johann Gottfried Herder
vert. Pieter Ippel
Noordboek
144 blz.
€ 19,90
