Voltaire, filosoof en spindoctor

Daar staat de beroemdste denker van zijn tijd, in zijn nachthemd en met een slaapmuts op. Voltaire hinkt op één been om zijn broek aan te krijgen, terwijl hij gesticulerend met een hand zijn secretaris aantekeningen dicteert. De toeschouwer is zowel onder de indruk als geamuseerd: blijkbaar zat de schrijver bij het ontwaken al zo vol inspiratie dat hij zichzelf niet eens een ontbijt gunde. 

Het opmerkelijke schilderijtje is momenteel te zien in de Hermitage Amsterdam op de tentoonstelling Catharina, de Grootste. Het was een van de lievelingsschilderijen van de Russische tsarina, die een groot bewonderaar was van de Franse verlichtingsdenker. Ze liet de Oostenrijkse autodidact Jean Huber rond 1775 een hele serie Scènes domestiques de la vie de Voltaire maken, een soort Snapchat-foto’s uit de achttiende eeuw. De lichte toon van de negen die nu in Amsterdam te zien zijn, verhult de complexe relatie van de keizerin met de Franse filosofen.

Het is goed te zien dat Huber een goede bekende was van Voltaire, want de schilderijen tonen meer intieme momentopnames uit diens leven: Voltaire ontvangt gasten, Voltaire schmiert op het toneel, Voltaire schopt naar een bokkend paard (en verliest daarbij zijn pantoffel). Voltaire was een geliefd onderwerp van Huber, want naast deze Voltairiade maakte hij ook geregeld knipkunstwerkjes van hem. Daarin was hij zo bedreven dat hij het naar verluidt achter zijn rug kon doen. Ook maakte hij etsen van de schrijver. 

‘Zo is er een ets, waarop te zien is hoe Voltaire op zijn landgoed een dame bij de pols meesleept, terwijl ze van achteren wordt geduwd door een jezuïet’, zegt de Amerikaanse kenner Garry Apgar, die met L’Art singulier de Jean Huber. Voir Voltaire promoveerde op de kunstenaar. ‘Volgens de beschrijving dwong Voltaire die arme vrouw om toe te kijken bij wat hij noemde “het meest verheven spektakel der Natuur” – het paren van een hengst en een merrie. Huber beeldde die expliciete handeling overigens niet af.’

‘Hubers werk is uniek’, schrijft Apgar per mail vanuit de VS. ‘Van Erasmus hebben we maar twee portretten van Holbein. Van het meest gebruikte portret van Shakespeare weten we niet zeker of het echt is. Van Pascal hebben we alleen zijn dodenmasker. Voor de uitvinding van de fotografie is er niemand, beroemd of onbekend, van wie we zoveel afbeeldingen uit het privéleven hebben als van Voltaire, dankzij Huber.

Dit was destijds zeer innovatief, en zelfs in de eenentwintigste eeuw zie je zoiets haast nooit bij portretten. Hoeveel beroemde schrijvers zitten er niet achter hun computer in ondergoed of pyjama? Maar ze zullen zich nooit zo laten afbeelden. Dit is een realistisch portret van de hyperactieve schrijver, die al aan het werk gaat voordat hij is aangekleed. Het is een eerlijke weergave van het innerlijke karakter en de eigenaardigheden van Voltaire, op een niet-traditionele, niet-glorieuze manier.’

Voltaire schopt naar een bokkend paard

Catharina was zeer verheugd dat Huber Voltaire zo dicht op de huid had gezeten. Over het ochtendritueel van Voltaire schreef ze dat Voltaire ‘zo’n levendig karakter heeft en zo’n ongeduldige verbeelding’ dat hij niet eens ‘één ding tegelijk kan doen’. De scène waarin Voltaire zijn pantoffel verliest zag ze als het komische bewijs dat hij een driftig baasje was. 

Apgar betwijfelt of Voltaire onverdeeld blij was met de serie. Hij komt er immers in de karikaturen als opvliegend en ongedurig van af. Voltaire schreef ooit over Huber aan een Parijse dame: ‘Hij kan je portret doen in pastel, olieverf en mezzotint; hij kan met een schaar je karikatuur uitknippen in een speelkaart. Zo heeft hij me belachelijk gemaakt van de ene kant van Europa tot de andere.’ In een brief aan Catharina mopperde hij dat hij op een flamingo leek. ‘Mijn vriend Huber heeft mij de nek, poten en zelfs iets van de gelaatsuitdrukking van die zogenaamde witte reiger gegeven.’  

Toch moet het de ijdele Voltaire ook gevleid hebben dat de werkjes zo gretig aftrek vonden onder de beau-monde in heel Europa. ‘Voltaire respecteerde het dat Huber met hem kon wedijveren in humor en satire’, denkt Apgar. ‘Hij zal zich zeker gevleid hebben gevoeld, al was het maar in het geheim. Hij zou het overigens ook nooit gedurfd hebben om de smaak te beledigen van Catharina de Grote, die opdracht had gegeven voor de Voltairiade. Hij bewonderde haar zeer.’ 

Die bewondering was wederzijds. Catharina was als 14-jarige Duitse prinses naar Rusland gehaald om een troonopvolger te produceren voor de kroonprins. Opgesloten in een gouden kooi had de grootvorstin zich op lezen gestort: klassiekers van Plato en Cicero, maar ook moderne denkers als Montesquieu, Diderot en uiteraard Voltaire. ‘Ik kreeg toevallig uw werk in handen. Ik kon er geen genoeg van krijgen’, schreef ze in haar eerste brief aan hem. ‘Ik wilde alleen nog boeken die net zo goed geschreven waren en waaruit net zoveel te leren viel.’

Door haar intellect, charme en mensenkennis wist ze een steeds grotere groep vertrouwelingen aan haar te binden. Onverwacht ontwikkelde Catharina zo haar invloed aan het hof. Het hielp dat haar man zich onmogelijk maakte doordat hij als Duitser van geboorte nauwelijks Russisch sprak, openlijk dweepte met Ruslands vijand Frederik de Grote en de machtige keizerlijke garde schoffeerde. Peter III zou daarom slechts 186 dagen regeren. Toen was de maat vol en werd hij tijdens een paleiscoup vervangen door Catharina. Hoewel zij formeel geen aanspraak had op de troon, zou ze 34 jaar regeren en Ruslands Gouden Eeuw inluidden. Haar man was acht dagen later dood – de precieze toedracht is nog altijd onduidelijk. 

Catharina zag het als haar plicht om Rusland te moderniseren. Zij zette het werk van Peter de Grote voort om het land van een negorij in een supermacht te veranderen. Ze veroverde de Krim op de Turken, hield in het westen Zweden en Pruisen op afstand en installeerde een vazal op de Poolse troon. Ze liet de hoofdstad Sint-Petersburg in neoklassieke grandeur optrekken en richtte de Hermitage op als bewijs van goede smaak en rijkdom. 

Voltaire schmiert op het toneel

De brieven aan Voltaire passen ook in die strategie. De stokebrand was weliswaar verbannen door koning Lodewijk XV en vervreemd van Frederik de Grote, intellectuelen uit heel Europa reisden af naar zijn landhuis in Ferney, op de Frans-Oostenrijkse grens. Jean Huber schilderde hem dan ook breed gebarend tijdens een diner met D’Alembert, baron Grimm, Diderot en andere philosophes (al werd het werk nooit naar Catharina gezonden, mogelijk omdat het te veel op een parodie van Het laatste avondmaal leek). Brieven aan deze zelfbenoemde ‘herbergier van Europa’ zouden zich verspreiden naar de intelligentsia waar Catharina zo graag indruk op wilde maken. 

Aanvankelijk keek Voltaire de kat wat uit de boom, niet zeker of Catharina’s greep op de kroon sterk genoeg was. Dat veranderde na Catharina’s hulp aan vrijdenker Denis Diderot. Ze bood aan zijn Encyclopédie in Rusland te drukken, omdat de Franse autoriteiten dwarslagen. Diderot sloeg het aanbod af, maar ging wel in op een andere geste: om een bruidsschat voor zijn dochter te krijgen, verkocht hij zijn bibliotheek aan Catharina. Ze bood meer dan Diderot vroeg en stelde de voorwaarde dat hij in Parijs als haar bibliothecaris zou aanblijven.

Voltaire was om. De satiricus die voortdurend overhooplag met het ancien régime, was idolaat van de Russische keizerin. ‘Diderot en ik zijn missionarissen die de cultus van Sint-Catharina verkondigen’, schreef hij haar vol pathos. Of: ‘Gelukkig is de schrijver die over een eeuw de geschiedenis van Catharina II mag schrijven.’  

Voltaire en zijn medestanders zagen in haar een staatshoofd dat hun verlichtingsidealen zou gaan implementeren. Catharina leek daartoe ook een aanzet te gaan geven met de opzet van een nieuw wetboek. In het traktaat Nakaz (Instructie) zette ze richtlijnen uit voor een wetgevende vergadering die nieuwe wetten moest opstellen in de geest van de Verlichting. Zelf zei ze dat ze daarbij zoveel van Montesquieu had geleend dat het plagiaat leek. ‘Ik hoop dat hij het me kan vergeven als hij dit in het hiernamaals onder ogen krijgt. Twintig miljoen mensen profiteren ervan.’ Voltaire prees het als ‘het belangrijkste monument van deze eeuw. U vergaart hiermee meer glorie dan met tien veldslagen aan de Donau.’

Catharina gaf haar wetgevende vergadering suggesties mee die nu gemeengoed zijn, maar destijds zo vooruitstrevend waren dat de Nakaz in Frankrijk verboden werd. Rechtsgelijkheid, burgerlijke vrijheid, verantwoording van bestuur. ‘Men moet alleen datgene verbieden wat schadelijk kan zijn voor ieder in het bijzonder, of de maatschappij in het algemeen’, luidde een van de 526 stellingen. En: ‘Een regering moet zodanig zijn dat de ene burger de andere niet hoeft te vrezen, maar dat allen de wet moeten vrezen.’

In vele brieven vanuit Ferney moedigde Voltaire haar aan. De rede moest doordringen tot het recht, want veel bestaande wetten waren ‘in het belang van de wetgever’ en bovendien ‘heel slecht opgesteld en bijna altijd geschreven door betweters onder barbaarse regeringen’. ‘Ze lijken op onze steden, die zonder regelmaat op goed geluk zijn gebouwd, paleizen en hutten naast elkaar met smalle bochtige straatjes.’ Weg ermee dus. ‘Wilt u goede wetten hebben? Verbrand dan de wetten die u hebt en maak nieuwe. Londen is pas bewoonbaar geworden nadat het in de as was gelegd.’

In de ogen van Voltaire zou Catharina afrekenen met vooroordelen en vooringenomenheid, de bevoorrechte positie van de kerk en de willekeur van koninklijke privileges. Toch valt er veel af te dingen op de Nakaz. Als ze schreef over rechtsgelijkheid van burgers, gold dat zeker niet voor de vele lijfeigenen in Rusland, die rechteloos bleven. Sterker nog: onder haar bewind kwamen er honderdduizenden bij. 
Ook wilde Catharina niet tornen aan eigen privileges of die van de adel. Ze verdraaide de woorden van Montesquieu zoals het haar uitkwam, zodat ze nu een verdediging van haar absolute macht vormden. Diens conclusie dat democratie vooral in een stadstaat zou werken werd bij haar: ‘De soeverein is absoluut, want slechts absolute macht opgedragen aan één persoon is passend voor de uitgebreidheid van een zo weids rijk.’ 

Voltaire met paard en wagen

Historici zijn het erover eens dat Catharina een verlicht despoot genoemd kan worden, maar ruziën nog of de nadruk op het eerste of het laatste woord moet liggen. Voor Diderot (dankbaar of niet) was het een uitgemaakte zaak: ‘Elke autocratische regering is slecht en ik maak geen onderscheid voor een autocratische regering van een vriendelijk, standvastig, rechtvaardig en verlicht heerser. Wie eigenmachtig regeert, is een despoot die kwaad doet.’

Voltaire bleef Catharina vleien. ‘De stralen van uw licht kunnen niet overal tegelijk doordringen’, vergoelijkte hij Russische misstanden. ‘Altijd streel je met de ene hand terwijl je met de andere krabt’, omschreef Frederik de Grote de tactiek van de denker eens.
Voor Voltaire hoefde in elk geval niet het hele systeem op de schop; minder invloed van de kerk, meer persoonlijke vrijheden en rechtvaardige wetten waren voldoende. Zijn ideeën mogen dan na zijn dood tot de Franse Revolutie hebben geleid, Voltaire (ooit hoveling in Frankrijk, daarna in Pruisen) zag de monarchie als de beste garantie voor stabiliteit en economische groei, mits goed ingekaderd door wetten. Moderne begrippen als democratie, algemeen kiesrecht, recht op onderwijs of seksegelijkheid zijn bij hem nog ver te zoeken.

Uiteindelijk stierven Catharina’s hervormingen een stille dood. De machtige Russische adel frustreerde het proces en het grote publiek in Rusland kreeg nooit iets mee van de hoogdravende discussies. Twee jaar na publicatie trok Catharina haar tekst terug. ‘Uw hoge idealen zijn goed om boeken mee te vullen’, verzuchtte ze eens tegen Diderot. ‘U werkt op papier, dat is geduldig. Terwijl ik, arme keizerin, werk op de menselijke huid, die veel gevoeliger is.’ 

Hoewel Catharina daarna een meer pragmatische koers ging varen, bleef ze de verlichtingsdenkers trouw. Ze bezat een buste van Rousseau, een schilderij van Locke, en was zelfs van plan Voltaires chateau uit Ferney op verkleinde schaal na te bouwen in Sint-Petersburg. In de tentoonstelling in Amsterdam is de maquette te zien die ze in 1777 liet bouwen, tot en met alle details van de vertrekken. Ook de Voltairiade zou daar komen te hangen, vermoedt Huber-kenner Apgar. 

‘Het zou een soort Disney World van de Verlichting geworden zijn’, zegt Apgar. ‘Maar in plaats van vrolijke tekenfilmfiguren als Mickey Mouse of Dumbo zou de opvliegende patriarch van Ferney de hoofdrol hebben gekregen.’

Het project kwam nooit verder dan de planningsfase. Voltaire overleed in 1778 en raakte al snel in ongenade toen zijn ideeën werden gebruikt om koningen te onthoofden. Uit puur lijfsbehoud censureerde Catharina in haar laatste levensjaren daarom zelfs de boeken van ‘haar’ Voltaire. De Franse denkers hadden het respect voor gezag en kerk te veel ondermijnd, concludeerde de keizerin.