Wetenschap toetst met experimenten de feiten, filosofie toetst met experimenten het denken.
Stel je voor!
Eerst is er niets. Waar komen nu onze ideeën vandaan? Volgens de Schotse empirist David Hume (1711-1776) is het menselijk bewustzijn bij geboorte een ‘onbeschreven blad’, zoals zijn collega-filosoof John Locke het uitdrukte: we hebben geen aangeboren kennis van de wereld. Alle ideeën die we hebben, verkrijgen we op basis van onze zintuiglijke ervaring. We zien bijvoorbeeld een boom, en vervolgens leren we het idee ‘boom’. Maar in een beroemd geworden gedachte-experiment denkt de filosoof plotseling tegen zijn eigen theorie in.
Stel nu, schrijft Locke in An essay concerning human understanding, dat iemand al dertig jaar de wereld goed heeft kunnen waarnemen ‘en perfect vertrouwd is geraakt met alle soorten kleuren, behalve één bepaalde kleur blauw, die hij nooit heeft kunnen zien’. Stel je vervolgens voor, zegt Hume, dat alle tinten blauw behalve die ene kleur die hij nog nooit heeft waargenomen in een rij voor hem worden uitgestald, geleidelijk aflopend van donker naar licht. ‘Hij zal,’ schrijft Hume, ‘dan duidelijk een leegte waarnemen waar die tint ontbreekt en zich ervan bewust zijn dat er op die plaats een grotere afstand is tussen de aangrenzende kleuren dan in enige andere.’ Zou hij de ontbrekende kleur zelf kunnen invullen op basis van de andere kleuren in het rijtje?
Echt?!
Hume antwoordt zelf op die vraag dat dat in elk geval voorstelbaar zou zijn. Veel filosofen verbaasden zich hierover: ondermijnt Hume nu niet zijn hele theorie? En zijn er dan niet nog veel meer ideeën die onafhankelijk van onze zintuigen in onze geest bestaan? Volgens critici zet Hume hiermee de deur open naar een tegengestelde theorie van kennis: ‘innatism’, oftewel de gedachte dat de mens aangeboren ideeën heeft. Van die ideeën hoeft iemand zich niet bewust te zijn: ze kunnen onbewust sluimeren in ons hoofd tot deze kennis wordt aangesproken. Zo geloofde Plato dat we aangeboren ideeën hebben van het goede, het ware, en het schone. En Carl Jung dacht dat we een collectief onderbewustzijn hebben met gedeelde ideeën die door de geschiedenis heen op ons zijn overgedragen. Een van de grootste uitdagingen van die theorie is dat die zo moeilijk te weerleggen is: want hoe bewijs je dat ideeën niet bestaan, als je je er niet eens bewust van bent?
