Filosofie is makkelijker als je denkt
In ‘Filosofie is makkelijker als je denkt’ helpen we je in vier stappen op weg in het zelf leren denken. Dit keer: wat is het onbewuste?
‘Het bewuste is het topje van de ijsberg’
Filosofie is makkelijker als je denkt. Maar wat denken we zonder te weten? Een korte inleiding in de filosofie van het onbewuste.
Zonder het door te hebben, hebben we het best vaak over het onbewuste. ‘Dat gebeurde onbewust,’ kun je iemand horen zeggen die een fout maakte. We betrappen elkaar op onbewuste verlangens in ongelukkige versprekingen. Of we eisen van elkaar dat we ons bewust worden van onbewuste vooroordelen. Maar hoe kun je je bewust worden van dingen waar je je niet bewust van bent?
De wereld die we zien, vormen we onbewust
Dat lukt alleen als je er niet recht naar kijkt, meent de Sloveense filosoof en psychoanalyticus Slavoj Zizek (1949). Alleen met een schuine blik, loerend vanuit de ooghoeken, kunnen we zien wat niet zichtbaar is. Daarom ging de Oostenrijkse arts en denker Sigmund Freud (1856-1939) in zijn therapeutische praktijk af op zijdelingse signalen om te ontdekken wat er in het onbewuste van zijn patiënten omging. Niet wat we hardop en gecontroleerd zeggen, maar de spreekwoordelijk geworden freudiaanse versprekingen en de inhoud van dromen onthullen onze diepste zielenroerselen. Voor Freud is het bewustzijn – onze gedachten, overtuigingen en emoties – slechts het topje van de ijsberg. Onder de oppervlakte bevinden zich allerlei driften, trauma’s, innerlijke conflicten. Veel meer dan door wat we actief besluiten worden we gestuurd door deze onbewuste processen. Een schokkende herinnering aan een ongeluk waarvan we getuige waren in onze kindertijd of een seksueel verlangen dat we verdrongen hebben kan ons gedrag diepgaand beïnvloeden. We hebben, zo dacht Freud, eigenlijk maar weinig controle over onszelf.
Ook de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788-1860) zag onvrijwilligheid als een kenmerkende eigenschap van het onbewuste. We denken dat we zelf besluiten wat we eten, waar we wonen en wat voor werk we doen, maar in werkelijkheid wordt de wereld volgens Schopenhauer beheerst door de Wil: een irrationele oerkracht die alle dingen voortdrijft. ‘Al wat oorspronkelijk en dus echt is in de mens, werkt, evenals de natuurkrachten, onbewust,’ zo schrijft Schopenhauer.
Het onbewuste hoeft niet altijd de vorm te krijgen van een oerkracht of een trauma. Volgens de Franse filosoof Maurice Merleau-Ponty (1908-1961) hebben we altijd een bepaalde onbewuste relatie tot de wereld. Daarbij speelt ons lichaam een belangrijke rol. Zo kijkt een lang iemand anders naar vliegtuigstoelen, plafonds en supermarktschappen dan een klein iemand. En voor alle mensen, kleine en grote, geldt dat ze een object niet van alle kanten tegelijk kunnen bekijken. De wereld die we ervaren wordt onbewust door ons gevormd. Dat wordt duidelijk als je van perspectief wisselt. Een kind ziet op de nek van zijn vader, wat het anders niet ziet. Wat zien wij over het hoofd?
