Kun je denken dat je denkt zonder dat je denkt? Filosofie is moeilijker als je denkt in paradoxen. Door Barteld Kooi.
Als ik van de woonkamer naar mijn studeerkamer loop, ben ik bij aankomst helemaal vergeten wat ik daar kwam doen. Ik loop weer terug naar de woonkamer. Als ik de afstandsbediening zie waar de batterijen van op zijn, weet ik weer dat ik batterijen aan het halen was. Het laat zien dat bewustzijn, geheugen en waarneming nauw verbonden zijn.
De Doornroosje-paradox laat zien hoe moeilijk het is om rationeel te zijn als je bewustzijn je in de steek laat. Het gaat als volgt: je wordt op zondag opgenomen in een slaapkliniek waar je een krachtig slaapmiddel krijgt waardoor je zeker tot woensdag slaapt. Ondertussen word je één of twee keer even gewekt afhankelijk van een muntworp. Als het kop is word je alleen op maandag gewekt, en als het munt is word je zowel maandag als dinsdag gewekt. Het slaapmiddel werkt zodanig op je geheugen dat je je helemaal niet kan herinneren of je al eerder wakker bent gemaakt of niet. Dus, als je wakker wordt gemaakt weet je niet of het maandag of dinsdag is.
Nu vragen de onderzoekers je, als ze je wekken: “Wat denk je van de muntworp? Wat is de kans op kop en wat is de kans op munt?” Er zijn twee antwoorden mogelijk: de kans op kop is gelijk aan de kans op munt, want het is een eerlijke munt. Of: de kans op munt is groter, want er zijn drie mogelijkheden: het is maandag en kop, het is maandag en munt of het is dinsdag en munt. Het is munt in twee van de drie mogelijkheden, dus de kans op munt is groter.
Je zou denken dat dit echt een vraag is voor statistici, maar ook filosofen hebben zich over deze vraag gebogen. Het lijkt er namelijk op dat waarschijnlijkheidsleer vooral goed werkt onder de aanname van perfecte rationaliteit, maar als je vergeetachtig bent, dan werkt het niet meer. Er is nog geen overeenstemming over hoe je het beste de kansen in kan schatten in dergelijke experimenten.
Dit alles werpt de vraag op hoeveel we hebben aan die waarschijnlijkheidsleer, gegeven hoe onvolmaakt ons alledaagse bewustzijn en geheugen is. Toch lijkt de situatie die in het experiment omschreven wordt vrij zeldzaam. Als ik iets vergeet, dan herinner ik me meestal dat ik iets vergeten ben, hoe paradoxaal dat ook klinkt. Dat bewustzijn is essentieel voor mijn rationaliteit.
