Filosofie is makkelijker als je denkt
In ‘Filosofie is makkelijker als je denkt’ helpen we je in vier stappen op weg in het zelf leren denken. Dit keer: wat is bewustzijn?
‘Ik denk, dus ik ben’
Filosofie is makkelijker als je denkt. Maar wát denkt er nu precies? Een korte inleiding in de filosofie van het bewustzijn.
Maar volgens de Australische filosoof David Chalmers (1966) is dat nog maar de vraag. Stel nou, schrijft hij, dat je alles weet wat er te weten valt over kleurenwaarneming in het brein. Je weet bijvoorbeeld precies welke neuronen actief worden als je de kleur rood ziet. Maar zelf heb je nog nooit de kleur rood gezien; je bent kleurenblind. Stel nu dat je wordt genezen en voor het eerst iets roods waarneemt. Heb je dan een nieuwe ervaring?
Wat is bewustzijn? We zijn allemaal bewuste wezens, en toch weten we verrassend weinig over de aard van het bewustzijn. Misschien denk je er weleens over na of je bewustzijn in je hoofd zit of ergens anders. Of misschien vraag je je weleens af of anderen wel dezelfde bewuste ervaringen hebben als jij. Als we allebei iets roods zien, zien we dan hetzelfde? Of is jouw rood voor mij blauw?
Toch is niets zo zeker als het bestaan van het bewustzijn, stelde René Descartes (1596-1650). In zijn beroemde Meditaties over de eerste filosofie (1641) laat hij zien dat we alles waar we ons bewust van zijn in twijfel kunnen trekken. Alles wat je ruikt, voelt en ziet is misschien wel een illusie. Maar, meent Descartes, je kunt niet betwijfelen dát je bewuste ervaringen hebt. Het bewustzijn zelf, het twijfelende ‘ik’, moet dus wel bestaan. Zo kwam hij tot misschien wel de beroemdste oneliner uit de filosofie: ‘Ik denk, dus ik ben.’
Maar hoewel je je eigen bewuste ervaringen niet kunt betwijfelen, weet je nooit zeker of anderen net als jij een bewustzijn hebben. Hoe weet je nu of degene die naast je zit geen zombie of robot is? En waar is jouw bewuste ‘ik’ van gemaakt? Descartes dacht dat het bewustzijn een onbelichaamde geest was. Tegenwoordig denken steeds meer wetenschappers dat het bewustzijn terug te brengen is tot fysieke processen in het brein.
Chalmers denkt van wel. Hij noemt dit ‘het moeilijke bewustzijnsprobleem’: we kunnen nooit precies uitleggen wat de connectie is tussen fysieke processen en bewuste ervaringen. Onzin, vindt de beroemde bewustzijnsfilosoof Daniel Dennett (1942-2024). Volgens Dennett bestaat het moeilijke bewustzijnsprobleem gewoon uit allerlei vraagstukken over de werking van het brein die kunnen worden opgelost.
Weten we ooit wat bewustzijn is?
Zullen we ooit weten waar het bewustzijn van is gemaakt? En waar het zich bevindt?
Misschien niet. En misschien is dat ook helemaal niet erg, schreef Descartes in een brief over de Meditaties aan Elisabeth van de Palts. Je moet sowieso nooit te lang achter elkaar over dit soort onzekerheden nadenken, vond hij, want dan word je met zekerheid helemaal gek.
