Kun je denken dat je denkt, zonder dat je denkt? Filosofie is moeilijker als je denkt in paradoxen. Door Barteld Kooi.
Met de plek op je netvlies waar alle zenuwen samenkomen kun je niks zien. Het is een blinde vlek. Daar ben je je meestal niet bewust van. Sterker nog: je moet echt moeite doen om te merken dat je daar niks mee ziet. Je ziet dus ook niet dat je daar niks mee ziet. Het ontsnapt aan je bewustzijn.
De Britse filosoof G.E. Moore stuitte op een zin die ook een soort blinde vlek is: ‘Het regent, maar ik denk niet dat het regent.’ Het rare is dat het best zo kan zijn dat het regent zonder dat ik denk dat het regent, maar ik zou het nooit zeggen, omdat ik nooit de gedachte zou kunnen hebben: ‘Het regent, maar ik denk niet dat het regent.’ Oftewel, het kan wel zo zijn, maar het ontsnapt aan mijn bewustzijn: een blinde vlek. Wittgenstein noemde dit Moore’s paradox en beschouwde het als Moore’s belangrijkste bijdrage aan de filosofie. Roy Sorensen schreef zelfs een heel boek Blindspots waarin hij dit verschijnsel bestudeert.
Iemand anders zou natuurlijk wel kunnen denken dat het regent en tegelijk over mij kunnen denken dat ik dat niet denk. Het zou ook een beetje raar zijn om dat vervolgens tegen mij te zeggen, maar als het me ter ore zou komen dan zou het daardoor vanzelf al niet meer waar zijn, als een soort self-defeating uitspraak: ‘Goh, wat is het stil hier!’ of meer zoals Moore’s paradox: ‘Niemand weet dat ik Repelsteeltje heet.’
Toch doen we weleens zulke uitspraken. Denk aan de beroemde uitspraak van Socrates: ‘Ik weet dat ik niets weet.’ Dat klonk toen ook al raar. Of bij een toets op school kun je van elk antwoord dat je invult denken dat het klopt, maar uit bescheidenheid tegelijkertijd denken dat er vast ergens een fout zit. Dat is eigenlijk best realistisch, ook al lijkt het erg op Moore’s paradox. Het roept de vraag op in hoeverre we ons bewust kunnen zijn van waar we ons wel en niet bewust van zijn. Het lijkt erop dat we ons erbij neer moeten leggen dat er dingen zijn waar we ons niet bewust van kúnnen zijn.
