Jurriën Hamer: ‘Een mens heeft geen controle over zijn keuzes’

Neurologen als Dick Swaab en Victor Lamme roepen het al jaren, en ook onder veel filosofen is het standpunt inmiddels gemeengoed geworden: de vrije wil is een illusie; de mens is niet de ultieme en enige bron van zijn keuzes. Maar als we dat geloven, zijn we dan ook bereid om de consequenties van dit uitgangspunt te accepteren? Deze vraag bewoog filosoof en jurist Jurriën Hamer (1988) ertoe zijn boek Waarom schurken pech hebben en helden geluk te schrijven, dat bekroond werd met de Socrates­beker, de prijs voor het prikkelendste filosofieboek van 2021.

Nadenken over de vrije wil is voor Hamer een existentiële bezigheid, geen intellectuele gymnastiek of een academisch raadsel dat we kunnen oplossen, vertelt hij bij een kop muntthee in zijn woonplaats Utrecht. ‘De maatschappelijke rol van ons geloof, of ongeloof, in de vrije wil is tot nu toe onderbelicht gebleven. Terwijl de reden waarom we het over de vrije wil moeten hebben, de samenhang is tussen ons geloof in de vrije wil enerzijds en onze maatschappelijke praktijken van belonen en straffen anderzijds.’

Als je twijfelt aan de vrije wil, stelt Hamer, dan moet je twijfelen aan alle praktijken waarin straf en beloning een rol spelen. ‘Heeft een miljonair dan wel recht op zijn geld? En moeten we criminelen vergeven? Als je anders over de vrije wil gaat denken, moet je ook anders gaan leven.’

Veel wetenschappers onderkennen inmiddels dat we nooit volledig vrij zijn, omdat we in een wereld van oorzaak en gevolg leven. Hamer meent daarentegen dat het idee van de vrije wil in onze maatschappij nog alomtegenwoordig is. ‘We hebben er belang bij om erin te geloven. Als een ondernemer zijn winst niet dankt aan gelukkige omstandigheden, maar aan zijn eigen keuzes, dan heeft hij er recht op. En als een dief zijn misdaad aan zichzelf te danken heeft, en niet aan de pech van een slechte opvoeding, dan is het terecht dat hij straf krijgt. De vrije wil beslist wie mag leven in weelde en wie moet leven in ­armoede – en is daarmee een machtig wapen.’

Waar in onze maatschappij ziet Hamer het geloof in de vrije wil terug? ‘Neem ons strafrecht. Het idee van de vrije wil vormt het fundament: een delinquent kiest ervoor om een strafbaar feit te plegen en “verdient” daarom straf,’ zegt Hamer. ‘Je hoort een officier van justitie ook weleens iets zeggen in de trant van: “Er zat van alles tegen in het leven van deze persoon, maar er is ook nog zoiets als de vrije wil.” Tegelijkertijd krijgen mensen moeilijker toegang tot rechtsbijstand en worden gevangenisstraffen de laatste decennia alleen maar hoger, terwijl uit onderzoek blijkt dat dit de criminaliteitscijfers niet naar beneden brengt.’

Hamer hoopt met zijn boek een omslag in het denken over de vrije wil teweeg te brengen. Is dat niet in tegenspraak met zijn betoog? Hamer glimlacht. ‘Een oorzakelijk gedetermineerde wereld betekent niet dat de wereld stopt met veranderen, dat alles hetzelfde blijft, maatschappelijke discussies onzinnig zijn. Nee, mensen zijn gedetermineerd om na te denken, zich te ontwikkelen, stappen vooruit te zetten. Dat noem ik de reflectieve wil. Het is goed mogelijk dat de mens stuit op het idee dat-ie geen vrije wil heeft, en het is ook mogelijk dat-ie gedetermineerd is daar iets mee te doen.’

Maar, zo stelt Hamer, in fundamentele zin leeft een mens zijn lot en hebben we geen controle over waar we uiteindelijk voor kiezen. Ook het weefsel waar onze hersenen uit bestaan is ondergeschikt aan de wetten van oorzaak en gevolg. Aan dit standpunt verbindt hij radicaal andere conclusies dan aanhangers van het compatibilisme, een filosofische theorie over de vrije wil. Compatibilisten, met filosofen als John Fisher, Daniel Dennett en Harry Frankfurt voorop, stellen dat de vrije wil bestaat, ook als het determinisme waar is. Ja, onze beslissingen maken deel uit van een keten van oorzaken, zoals genen en opvoeding, maar dat maakt niet uit. Ook als onze gedachten een logisch en noodzakelijk gevolg zijn van de wetten der natuur, kunnen we nog steeds nadenken, reflecteren en keuzes maken die bij ons passen. En daar, zo stelt de compatibilist, vind je je vrijheid.

Als het aan de compatibilist ligt, kunnen we opgelucht ademhalen, zegt Hamer. ‘Onze samenleving, die gebaseerd is op het idee van schuld en verdienste, kan grotendeels in stand blijven. Want hoewel we een product zijn van onze omstandigheden, maken we keuzes waarvoor we verantwoordelijk zijn. Maar als de manier waarop ieder mens nadenkt gevormd wordt door factoren die buiten de eigen invloedssfeer liggen, dan is die reflectieve wil niet voldoende om onze praktijken van verdiensten en schuld te rechtvaardigen.’

In zijn boek illustreert Hamer dit met voetballer Dirk Kuyt. Een geliefde speler, omdat hij niet op basis van talent, maar vooral op basis van hard werken de top wist te bereiken. Kuyt is iemand die gebruikmaakte van zijn reflectieve wil, meent Hamer. En als hij ervoor kan kiezen om zich steeds maximaal in te zetten, dan kan iedereen dat toch? ‘Nee, want Kuyt had het geluk goed te kunnen doorzetten,’ zegt Hamer. ‘Ook wilskracht wordt voortgebracht door oorzaken buiten onze controle. Daarom levert het alternatief van de compatibilisten geen oplossing: het feit dat we nadenken bevrijdt ons niet van de krachten van geluk en pech.’

In het actuele debat over privileges ziet Hamer eenzelfde mechanisme terug. Neem de journalist Joris Luyendijk, die een boek schreef over de zeven vinkjes: factoren waar hij geen invloed op heeft gehad, maar die hem wel hebben geholpen op de positie te komen die hij nu bekleedt, zoals zijn huidskleur, geaardheid en de opleiding van zijn ouders. ‘Luyendijk doordenkt zijn eigen filosofie niet volledig en laat ruimte open voor zijn eigen verdienste, zoals het feit dat hij risico’s durfde te nemen. Maar het punt is juist: privilege zit ’m in veel meer dan die zeven vinkjes. Ook Luyendijks vermogen om risico’s te nemen is een privilege, een samenkomst van omstandigheden die hij niet zelf heeft geschapen.’

Even tussendoor… Meer lezen over de vrije wil? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Maar is de wetenschap het enige legitieme perspectief in de discussie over de vrije wil? Het ingewikkelde aan de vrije wil is dat de ervaring ons iets anders vertelt dan de wetenschap, onderkent Hamer. Er vindt een frontale botsing plaats tussen twee wereldbeelden. ‘Op het moment dat we een keuze maken, ervaren we als het ware dat de wereld stilstaat en gebeurtenissen zich, afhankelijk van die keuze, ontwikkelen.’

Hamer vermoedt dat we het debat over de vrije wil nooit zullen beslechten. De menselijke geest is complex, en omdat de meeste mensen nauwelijks inzicht hebben in neurologische hersenprocessen, noch in de wetten van oorzaak en gevolg, vullen we de rest in met de ervaring van vrijheid. De meritocratische samenleving, waarin de sociale status van ieder individu is gebaseerd op zijn of haar verdiensten, is daarvan het belangrijkste product, zegt Hamer. ‘Zowel linkse als rechtse politieke partijen steunen het idee van de meritocratie. Rechts vindt dat de overheid zich niet te veel met de burger mag bemoeien, links vindt dat de overheid voorwaarden moet scheppen voor gelijke kansen. Maar zijn die kansen gelijk, dan is het aan jou om ze ook te grijpen. Als je ervan uitgaat dat we geen vrije wil hebben, is dat oneerlijk. Want wat bepaalt dat de een die kansen wel grijpt en de ander niet?’

Als we de mythe van de eigen verdienste durven door te prikken, zijn de implicaties volgens Hamer groot. ‘Als je ervan uitgaat dat iedere misdadiger een pechvogel is, dan is zijn straf nooit verdiend.’ Betekent dit dat we misdadigers ook geen straf mogen opleggen? ‘Straffen is een uiterste redmiddel om in te zetten. Maar soms is het nodig, ook als je vindt dat iemand het niet verdient om te lijden – bijvoorbeeld omdat een misdadiger een gevaar is voor anderen, of omdat er een afschrikwekkend effect van uitgaat.’

Om dezelfde reden is het soms goed om welvaartsverschillen te ­laten bestaan, zegt Hamer. Niet omdat ­iemand het verdient om meer geld te hebben, maar omdat je er een andere ­onwenselijke situatie mee voorkomt – bijvoorbeeld dat de overheid zich dusdanig met welvaartsverdeling gaat bemoeien dat er een maatschappij met totalitaire trekken door ontstaat. ‘Maar elke keer als we die welvaartsverschillen laten bestaan, moet dat ergens goed voor zijn. Als ze gebaseerd zijn op verdienste, is dat moreel onjuist.’

Het gevolg van zijn filosofie, zegt ­Hamer, is dat geen mens wordt afgeschreven. Hoe iemand zijn leven ook leidt, hij behoudt het recht op een dak boven zijn hoofd, op onderwijs en op een basisinkomen. Dat recht bezit hij niet op basis van zijn bijdrage aan de maatschappij, maar op basis van zijn mens-zijn.

Is Hamer niet bang dat deze aanpak zal leiden tot een samenleving zonder moraal? Hamer, resoluut: ‘Dat vind ik een cynisch mensbeeld. Wat weerhoudt ons ervan het slechte pad op te gaan? In het algemeen zijn mensen gedetermineerd om liefdevolle relaties met anderen aan te gaan en zijn ze op zoek naar betekenis en zin in hun leven. Dat is uiteindelijk bepalend, niet of ze wel of geen straf krijgen.’

In persoonlijke relaties maakt het idee van een gedetermineerde wereld ons nieuwsgieriger, meent Hamer. ‘In een ruzie probeer ik niet direct verwijten te maken, maar denk ik: waarom reageer ik, of mijn geliefde, op deze manier? Anders dan in onze huidige afrekencultuur blijf je dan in gesprek met elkaar.’ Het idee dat we geen vrije wil bezitten vindt Hamer troostrijk. ‘Als je aan het einde van de dag terugkijkt en moet concluderen dat er iets niet ging zoals je het wilde, weet je ook: ik heb uiteindelijk geen controle, het is me overkomen.’

Op dinsdag 23 april 2023 om 20:00 uur spreekt Jurriën Hamer de Amersfoortse Bergrede uit. Kijk voor meer informatie en tickets op de website van Bergkerk Amersfoort.

Waarom schurken pech hebben en helden geluk. Een nieuwe filosofie van de vrije wil
Jurriën Hamer
De Bezige Bij
176 blz.
€ 21,99