‘De neus van Cleopatra, als die korter geweest was zou heel de aarde er anders uit zijn gaan zien.’
In zijn Gedachten bepleit de Franse wiskundige en filosoof Blaise Pascal dat het verloop van de geschiedenis contingent is: het is goed denkbaar dat Cleopatra’s neus iets kleiner zou zijn geweest, en dat dan de geschiedenis een heel ander verloop zou hebben gehad. Want als de Romeinse generaal Marcus Antonius niet was verleid en afgeleid door de grote welgevormde neus van zijn geliefde, had hij de strijd met de latere keizer Augustus om de heerschappij over het Romeinse Rijk misschien wel gewonnen. Wie weet waar de oorzakelijke keten van de geschiedenis dan op was uitgekomen. Rome was misschien geen keizerrijk geworden; en het christendom niet die almachtige staatsreligie.
Maar had de geschiedenis er echt anders uit kunnen zien? Zijn de vorm en grootte van Cleopatra’s neus immers niet door noodzakelijke oorzaken bepaald? Het zijn uiteindelijk de genen van haar voorouders geweest die haar neus tot haar neus maakten. Volgens filosofen als Georg Wilhelm Friedrich Hegel en Karl Marx kent de hele geschiedenis zelfs zo onvermijdelijk verloop.
Wij weten inmiddels dat de ‘noodzakelijke’ toekomst die Marx en Hegel voorspelden anders liep: de geschiedenis kwam niet tot haar einde in het Duitsland van de negentiende eeuw, zoals Hegel beweerde, en ook de communistische heilstaat die Marx voorspelde hebben we nooit bereikt.
Even tussendoor… Meer shortreads lezen? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Filosoof en historicus Isaiah Berlin schrijft in zijn essay ‘Historical Inevitability’ uit 1955 dat historici een ‘accidental view of history’ aan zouden moeten nemen. De geschiedenis is niet te voorspellen, zegt Berlin, zelfs niet als je alle oorzaken kent, omdat de rol van de vrije wil een onvoorspelbaar gegeven blijft. Natuurlijk zijn er ook denkers geweest die beweren dat de wil niet vrij is, maar eveneens onder invloed van gedetermineerde zaken tot stand komt.
Maar hebben we er iets aan om dat te weten? Zijn we in staat te voorspellen als vaststaat dat het verloop van de geschiedenis een noodzakelijke oorzakelijke verloop heeft?
Volgens Immanuel Kant kunnen we de echte werkelijkheid, het Ding an sich, nooit geheel kennen, omdat we beperkt zijn door onze menselijke vermogens. Zo kunnen historici ook nooit alle oorzakelijke ketenen die tot een gebeurtenis leiden uitpluizen. Want voor alle eerste oorzaken blijft de mens noodzakelijk blind. En dus zullen we ook nooit weten of Cleopatra’s neus er ook echt anders uit had kunnen zien – en met haar neus de wereldgeschiedenis. Zelfs niet als de geschiedenis er anders had uitgezien.
In de online rubriek ‘shortreads’ zoekt Filosofie Magazine elke week in een kort essay naar het antwoord op een alledaagse filosofische vraag.
