Meursault, de hoofdpersoon uit Albert Camus’ roman De vreemdeling, is geen piekeraar. Nadat hij in een opwelling een moord pleegt wordt hij niet geteisterd door schuld, en ook het overlijden van zijn moeder laat hem vrij onberoerd. Zelf heb ik het omgekeerde probleem: ik kan urenlang wakker liggen terwijl verbroken relaties, overweldigende onrechtvaardigheden en beschamende herinneringen allerlei pijnlijke emoties over me heen storten. Toch benijd ik Meursaults onbewogenheid niet, en voelt het steevast als een te makkelijke uitvlucht om mezelf via afleiding of andere middelen tot slaap te dwingen. Al dat malen moet toch iets opleveren, denk ik. Maar wat valt er te halen in het voelen van deze emoties? Hoe kunnen mijn zorgen de wereld beter maken, als ze er niets aan toevoegen behalve pijn?
‘De werkelijkheid is in twee categorieën te verdelen: wat wel in onze macht ligt en wat niet in onze macht ligt,’ schrijft de stoïcijnse filosoof Epictetus (ca. 55-135). Wat wel in onze macht ligt, is onze gemoedstoestand. De andere, machteloze categorie bevat de rest van het leven: succes, relaties met anderen, natuurrampen, ga maar door. Aangezien we aan al deze zaken toch niets kunnen veranderen, heeft het geen zin ons er zorgen over te maken. Een goed mens leert daarom zijn emoties te beheersen, meent Epictetus, in plaats van zich als een slaaf eraan te onderwerpen.
Inderdaad heeft mijn gepieker nooit iets veranderd aan het verleden, en maakt het mijn heden vooral vermoeider. Evenmin zou Meursaults rouw zijn moeder tot leven wekken, of berouw zijn slachtoffer. Toch kost zijn kalmte hem uiteindelijk de kop: in de rechtszaal dienen zijn gebrek aan verdriet en spijt voor de aanklager als bewijs dat Meursault zielloos, immoreel en in feite onmenselijk is. Maar wat maakt het uit of een misdadiger spijt heeft van zijn daad, als dat zijn handelen niet meer kan veranderen? Zorgt schuldgevoel ervoor dat iemand niet nogmaals dezelfde fout begaat, of dient het vooral als straf? En als Meursaults gebrek aan emotie hem een slecht mens maakt, maakt mijn getob me dan goed?
‘Zonder pijn hebben we noch liefgehad noch geleefd,’ schrijft de Koreaanse filosoof Byung-Chul Han (1959) in De palliatieve maatschappij. Pijn, hetzij fysiek of emotioneel, wijst volgens hem de weg naar de waarheid. Wanneer we ons ergens mee binden, doet het pijn ervan gescheiden te worden, en die pijn bevestigt de waarde die dit ding of deze persoon in ons leven had. Wanneer we pijnlijke gevoelens uit de weg gaan – iets wat in onze samenleving in toenemende mate gebeurt, signaleert Han – verliezen we ons contact met onszelf, de ander en de werkelijkheid.
Als pijn ons in contact brengt met de werkelijkheid, zijn mijn pijnlijke emoties dan altijd waar? In het ochtendlicht lijken mijn problemen steevast kleiner dan de nacht ervoor. Dat ik me ergens aan hecht, betekent nog niet dat het daadwerkelijk belangrijk is, getuige de onbenullige foutjes waar ik van wakker heb gelegen. Pijnig ik mezelf om iets te leren, of omdat ik niet sterk genoeg ben het niet te doen?
