Heraclitus: een leven vol verlangen en pijn

‘Heraclitus?’
‘Heraclitus, ja. Heraclitus uit Efeze.’
‘Waarom?’
‘Waarom niet?’
‘Omdat hij een arrogante, depressieve, misantropische allesweter was. Niemand was goed genoeg voor hem. En zelf mompelde hij onbegrijpelijke woorden. Of iets wat we al wisten: de wereld is een rivier. En alles is oorlog.’
‘Dan omdat hij dat allemaal niet is. Om te beginnen. En omdat hij echt is. En omdat hij, omdat hij echt is, iets te zeggen heeft dat we wel al wisten, maar dat we vergeten lijken te zijn. En dat ertoe doet. Toen en nu. Omdat het gaat over wie we zijn.’

Heraclitus is beland in de pronkzaal van het museum van ongelukkige filosofen, met op hem gerichte spotjes die de groeven van zijn miskenning zichtbaar maken. In dit essay wil ik de deur van die zaal dichtdoen, het licht uitdraaien, het gebouw verlaten, en dan om de hoek nadenken wie Heraclitus echt geweest zou kunnen zijn. Misschien.

Ik zal met krijt een tekening proberen te maken op een stenen wand, af en toe veeg ik iets weg of voeg ik iets toe, ik zet de contouren preciezer aan, en neem afstand om het resultaat te overzien. ’s Nachts vervaagt de tekening door de dauw die erop slaat, maar het idee blijft zichtbaar, ervaarbaar. Ik wil geen definitief portret van Heraclitus maken, maar hem tot leven wekken.

Dat lukt niet aan de hand van de anekdotes die er over hem de ronde zijn gaan doen, meestal in veel latere tijden. Soms plagen die Heraclitus, vermoedelijk omdat hij erom vraagt geplaagd te worden. Vaker is er de onbewuste behoefte invoelbaar om in tijden waarin filosofie het te verduren had als wereldvreemd en levensvijandig, een lichtere gedaante van filosofie te redden door een ernstigere gedaante belachelijk te maken en als een aanslag op menselijk geluk en welzijn voor te stellen. Uiteindelijk kreeg de norse misantroop ook sympathie. Maar dat was misschien pas bij de intrede van de melancholie in de vroege moderniteit, toen Heraclitus als ‘de huilende filosoof’ zij aan zij met Democritus verscheen op symbolische schilderijen, van Rubens, Bramante, Rafaël, Jordaens en nog zovelen.

Er is weinig dat we met zekerheid over Heraclitus weten. Ja, hij komt uit Efeze, een Grieks-Ionische stad aan de monding van de Caÿster, die nu de Kücük Menderes heet. Hij kon daar uitkijken over de zee, kende zijn weg in de heuvels en hield er stil bij de grote tempel voor Artemis, een van de zeven wonderen van de wereld. Dat was ook een tempel voor de tweelingzus van Apollo, de genezende god, die met boog en lier de wereld ordende en mooi maakte.

Heraclitus woonde in Efeze in de tweede helft van de zesde eeuw voor Christus, misschien leefde hij tot in de vijfde eeuw. Nauwkeuriger weten, dichterbij komen, kunnen we niet. We kennen zijn ouders niet, zijn functie in de stad niet, zijn standing niet, zijn milieu en zijn vrienden niet, zijn opleiding niet, zijn reputatie niet, zijn daden niet.

Doet dat ertoe? Is het werk van een filosoof niet voldoende? Hij is geboren en gestorven, hij is er geweest. En hij heeft geschreven. We hebben zijn woorden, en dat is voldoende. Maar is dat zo? Zijn die woorden voldoende? Om hem recht te doen?

Er zijn woorden van Heraclitus bewaard, dat wel. Maar er bestaat geen boek meer van hem, misschien zelfs geen tekst die hij zelf geschreven heeft. De woorden vinden we bij auteurs die – voor het grootste deel – vele eeuwen later leefden, en die Heraclitus citeren of parafraseren, soms om hem te eren, vaker om hem te ridiculiseren of aan hun eigen ideeën een stamboom in de diepe oudheid te geven. Een enkele keer ook om hem te vereenzelvigen met een doelwit van ergernis, om via de absurditeit van Heraclitus dat doelwit onschadelijk te maken.

Niemand, zelfs niet een van de meer afstandelijke bloemlezers van oude filosofische teksten, heeft Heraclitus zonder bedoeling geciteerd. Iedereen koos wat hij nodig had en liet weg wat hem niet interesseerde of wat zijn plan tegensprak.

Maar waaruit hebben ze die woorden van Heraclitus gekozen? Heeft Heraclitus wel ooit een boek voorgelegd? Hm, filosofen zijn toch schrijvers, stille denkers in een hoekje, dus waarom zouden we daaraan twijfelen?

Ja, nu zijn filosofen schrijvers. Maar dat was niet het geval in de zesde eeuw voor Christus, toen culturele communicatie mondeling plaatsvond. Niemand las poëzie, die werd ook niet daarvoor geschreven, maar in het openbaar gezongen, meestal met muziek en dans en koor. Niemand las filosofie, want filosofen traden op voor een publiek, dat ze kenden, omdat het – ook – uit stadsgenoten bestond.

Heraclitus’ filosofische tijdgenoot Parmenides maakte een gedicht en droeg dat voor bij de massieve poort in Elea die hij in dat gedicht mythisch verbeeld had en waar zijn stadsgenoten samengekomen waren om naar hem te luisteren. Heraclitus vraagt in zijn teksten om aandacht, maar die vraag heeft niet de vorm van de opdracht hem te ‘lezen’ of te ‘begrijpen’. Hij wil ‘gehoord’ worden. De teksten die we nu van Heraclitus kunnen lezen en die door ons geplukt zijn uit de citerende context van niet belangeloze auteurs, zijn geen fragmenten van een boek dat Heraclitus ooit geschreven heeft en dat jammer genoeg hulpeloos verdwenen is in de uitwissende zeeën van tijd en veronachtzaming.

Heraclitus was op de eerste plaats een publieke woordkunstenaar, die zich in Efeze toonde tijdens performances en orakelachtige uitspraken deed. Vaak reageerde hij daarbij op een heersende sfeer of op een gebeurtenis die zich voorgedaan had of dreigde zich voor te doen.

De teksten van Heraclitus maken geen deel uit van een oorspronkelijk boek van een filosoof, dat zorgvuldig in elkaar gezet en als laatste woord aan onzichtbare verre tijden ter beschikking gesteld is, maar zijn een weergave van zijn spoken word, misschien door hemzelf opgetekend, misschien door een meer of minder feilbare toehoorder. Samen zijn ze een bundeling die op een gegeven moment vanuit Efeze naar de rest van de oudheid gereisd is. Of een deel van die bundeling.

Er zijn hoe dan ook niet veel uitspraken van Heraclitus over. Afhankelijk van de manier van tellen, een intuïtief aanvoelen wat er voor echt te houden is, en een vermoeden van wat er samenhangt en wat afzonderlijk is, hebben we nu tussen de 123 en 135 teksten die misschien overeenkomen met woorden zoals Heraclitus die aan zijn stadsgenoten heeft toevertrouwd. De meeste ervan omvatten niet meer dan een korte, altijd elliptische zin, andere zijn omvangrijker, maar sommige bestaan uit een enkel woord dat door iemand ooit van museaal belang geacht of karakteristiek voor Heraclitus gevonden is.

Een paar handen vol onzekere echo’s van optredens ooit in Efeze, dat is waarmee we het moeten doen. Maar die woorden blijken gehard en steen geworden. We lezen ze als ware en absolute uitspraken, onder het dwingende toezicht van wat we zijn gaan voelen als Heraclitus’ sombere, filosofische ernst, die ons inzicht in de werkelijkheid wil inwrijven. Als steen dat van de ene hand naar de andere hand gaat, weren de woorden de context waarin ze ontstaan zijn af. Hier is het. Dit is het. Dit is waarom het gaat.

Het leven doet er niet toe.
Maar het leven doet er wel toe.
Het doet ertoe hoe de levende woorden gesproken zijn.

Hebben we met stenen uitspraken te maken, met woorden waaraan we op afstand in de tijd alleen een abstracte betekenis kunnen toekennen, dan ligt het voor de hand alles wat we lezen ernstig en definitief op te vatten, en als waar zoals het er staat. Heraclitus is een onzichtbare schrijver van de waarheid, en niet een persoon. Dat is niet erg. Want er is de waarheid.

Maar beseffen we dat Heraclitus als een Efeziër tegen Efeziërs spreekt, in woorden die doelbewust tot hen gericht zijn, dan worden de teksten het script van een performance die niet in het voorlezen van opgedroogde woorden bestaan heeft, maar in de overdracht van levende woorden, met de strategieën waarover een performer beschikt.

In veel teksten van Heraclitus hebben woordspelingen een rol, vaak een quasi-argumentatieve. Dat is ook een aanwijzing dat Heraclitus speels en plagerig was. Die regieaanwijzing wordt niet bij de teksten verstrekt, maar je kunt die niet lezen zonder ermee rekening te houden.

En een optreden voor de gemeenschap waartoe iemand behoort, is altijd – in ieder geval impliciet, eventueel ook expliciet – een dialoog. De performer verplaatst zich in de ander, richt zich onder het neutrale oppervlak van wat hij zegt tot die ander, de woorden zijn voor hun gedeelde belevingswereld bedoeld. Een optreden van een filosoof met interessante, cryptische, uitdagende uitspraken, is communicatief. Zelfs een neutraal bedoelde pokerface wordt een gebaar met betekenis. Andere vormen van mimiek, gestiek, intonatie zijn nadrukkelijker.

Heraclitus heeft geen harde, onveranderlijke woorden geschreven die bestemd zijn voor de onafzienbare tijd, maar spreekt vitale woorden tegen Efeze. Hij treedt op, dicht bij de tempel van Artemis, met vrienden en halve vrienden om zich heen. Hij kijkt ze aan, glimlacht, plooit zijn lippen in twijfel, haalt zijn schouders op, wuift iets denkbeeldigs weg met zijn handen, wijst misschien naar de een of de ander, wendt zijn hoofd naar de hemel, sluit zijn ogen, verlaat zijn post, en komt terug. En zijn stem is soms zacht, soms luid, stottert, is soms nadrukkelijk, soms vragend, en wordt een uitroepteken of stippelt een reeks van puntjes die door wie dat kan moeten worden ingevuld. Misschien. Zijn werkelijke optreden is voor ons ontoegankelijk. Er worden geen kaartjes voor de geschiedenis verkocht.

Maar we moeten ons er een idee van vormen, proberend, hypothetisch, imaginatief, om de teksten van Heraclitus weer het leven te geven dat ze gehad zouden kunnen hebben voor ze teksten werden.

Heraclitus was geen verwrongen misantroop, achtergebleven zonder alternatief voor het leven waarnaar hij op zoek was geweest maar dat hij niet had kunnen vinden. Doe het zo, misschien dat ik het dan ook kan. Zijn stadsgenoten, zijn tijdgenoten, zijn toehoorders gingen hem aan het hart. Liefdevol en empathisch. Hij stond voor de tempel van Artemis in de wind, waarin vragen en problemen suisden.

Wat hem daar niet geïnteresseerd lijkt te hebben: hoe de materiële natuur in elkaar steekt. Wat hij niet wilde opdringen (en wat hij ook niet bezat): een esoterisch inzicht in een geheime logica van de werkelijkheid. Wat ver van hem af stond: een ethiek met een persoonlijke voorkeur in het leven als basis. Elitair, meritocratisch, hiërarchisch was hij niet.

Heraclitus woonde niet in een filosofische niche, maar stond in de culturele wind die in de zesde eeuw voor Christus vanuit allerlei Griekse streken ook in Efeze aankwam. Die cultuur was tastbaar in bijvoorbeeld de architectuur en de religie, maar nog het meest in allerlei teksten die gereciteerd en gezongen werden, waarvan sommige al eeuwenoud waren – zoals die van Homerus en Hesiodus –, maar andere nog maar pas gecomponeerd waren – zoals de lyrische gedichten van Simonides of de elegische verzen van Theognis. En die teksten gaan over mensen.

Over mensen die op zoek zijn naar betrouwbaarheid. Die op zoek zijn naar liefde, maar ervaren dat zij fragiel kan zijn. Naar vriendschap, maar merken dat ze daarin bedrogen worden. Naar geluk, maar zien dat hun huizen in elkaar vallen, hun rijkdom weggenomen wordt, hun jeugd verwaait, hun gezondheid verkruimelt, hun plannen hoog opstijgen, en dan meedogenloos omlaaggehaald worden, hun leven bloeit, maar beseffen dat de dood geen uitzondering zal maken.

En ze gaan over mensen en goden, die verborgen door een dichte wolk tijdens een wilde vergadering besluiten nemen die het leven van de sterfelijken in het honderd sturen of het ongedachte kanten op leiden. Die mensen tegenwerken. Maar die ook, bedekt door een mantel, onzichtbaar voor alle anderen, op cruciale momenten kunnen influisteren wat een mens moet doen als die wil zijn wie hij wil zijn. Of die moed inblazen als er vertwijfeling is.

Ze gaan over de plaats van verlangende mensen in de werkelijkheid die verleidt, hoop geeft en obstakels opwerpt, en waarin krachten blijken te bewegen die machtiger zijn dan die van het menselijke wensen en willen. Ze gaan over desoriëntatie, defaitisme, over de klacht hoe onmogelijk het is een geruststellend houvast te vinden. En over een levensdrang die altijd naar iets goeds blijft zoeken maar daarbij een kompas nodig heeft.

Ze gaan uiteindelijk, in de oren van een denker, over de vraag naar reflectie op de zin, de richting, de mogelijkheden van het leven. Ze roepen om een antropologie die niet abstract is en die het leven van verlangen en pijn niet vervangt door een radicaal alternatieve houding, maar aansluit bij de pijn van het hart, opgelopen in de alledaagsheid van het verlangende leven, en een veiliger plaats in de werkelijkheid aanwijst, om met dezelfde verlangens anders, beter te leven. Daarover gaan de verhalen in de wind die in Efeze waaide. Ze zeggen Heraclitus dat mensen op zoek zijn naar de goede manier om er te zijn en dat ze daarbij soms het spoor bijster raken. Op dat levensbepalende sentiment heeft Heraclitus in zijn woorden een filosofisch antwoord proberen te geven.

Het moment. Over Heraclitus en aanwezigheid
Ben Schomakers
Boom
224 blz.
€ 22,90