Alternatieve feiten: ‘Taal beïnvloedt morele beslissingen’

Het is niet de eerste poging om onze morele beslissingen empirisch te funderen. Ik las onlangs in de Süddeutsche Zeitung over een recente studie naar de invloed van ontbijt op morele beslissingen. Met yoghurt in de buik bleken mensen evenwichtiger na te denken dan na een broodje. Interessant, maar hier zijn we nog niet eens begonnen met nadenken over ethiek.

Het probleem is dat dit soort onderzoeken volledig voorbijgaan aan de complexiteit van werkelijke morele besluitvorming. Het trolleyprobleem is bijvoorbeeld zó plat, dat valt eigenlijk geen morele beslissing te noemen. Wie is ooit in het dagelijks leven zo’n situatie tegengekomen, waarin je aan de hand van een telling kunt bedenken wat te doen? Het voorbeeld weerspiegelt het echte leven niet. Nog los van het feit dat het heel discriminerend is: één dikke man versus vijf dunne mensen. Stel dat het om een zwarte vrouw zou gaan of om een heel knappe witte man? Wat voor intuïties boor je dan aan?’

‘Natuurlijk is het geen gek idee dat het gebruik van de moedertaal of een vreemde taal verschil maakt. Nederlands is niet mijn moedertaal, dus ik moet vaker nadenken welk woord ik gebruik. Filosofen als Friedrich Schleiermacher en Gottlob Frege hebben vanuit uiteenlopende filosofische richtingen erop gewezen dat woorden een bepaalde toon hebben en allerlei associaties met zich meebrengen – en dat doen ze vooral in de moedertaal. Voor mij roept een term als Deutsches Reich gruwelijke associaties op, maar dat gebeurt niet bij “het Duitse Rijk”.

We zijn hierdoor verleid te denken dat we in onze moedertaal ook andere ethische beslissingen nemen. Maar volgens mij klopt dat niet: ons ethisch kader gaat veel dieper dan de kleur van de begrippen die we gebruiken. Ethiek komt uit ons heart and brain. Daarom schieten abstracte voorbeelden als het trolleyprobleem tekort. Moraal gaat altijd over concrete gevallen, over context. We zien iemand aangevallen worden in de metro, met andere mensen om ons heen of juist niet. Meestal handelen we intuïtief op een morele manier, en soms is het moeilijk en moet je even nadenken. Maar nooit is het een kwestie van tellen, kiezen, en doorgaan met je leven.

Een geliefde filosoof van mij is Bernard Williams. Hij beargumenteerde dat je je bij een moreel besluit ook moet afvragen: wie ben jij na je besluit? En wie wil je zijn? Als wat je deed goed was, hoef je geen spijt te hebben. Dat is een betere vraag om aan proefpersonen te stellen: wie zou je zijn, en hoe zou je over jezelf denken als je een mens had opgeofferd voor vijf anderen?’