Spoedcursus: vier tips voor het geven en ontvangen van cadeaus

Iemand die zich laat leiden door zijn emoties zal vaak niet op de goede manier cadeaus aannemen, meent Seneca, want emoties leiden vaak tot ondankbare reacties. Als je je bijvoorbeeld tekort gedaan voelt en vindt dat je een groter cadeau had moeten krijgen, is het lastig om dankbaar te zijn voor wat je wel gekregen hebt. Een wijs mens richt zich daarentegen op het feit dát hij iets krijgt, niet op wat hij gekregen heeft. Er zijn dus volgens Seneca goede en slechte manieren waarop je iets kan ontvangen. Zelfs als je een lelijke kersttrui krijgt, kun je rust vinden in de dankbaarheid dat er iemand is die je iets wil geven. Kijk een gegeven paard niet in de bek.

Georg Simmel (1858-1918)

Een cadeau geven doe je om de ander te plezieren. Maar hoe zorg je ervoor dat je een goed cadeau voor iemand koopt – dat jouw cadeautje misschien wel het beste is dat iemand ooit gekregen heeft? Moet het veel geld kosten of werkt iets persoonlijks beter? Je pijnigt je hersenen tot je iets perfects hebt gevonden. Maar wat blijkt? Bij het uitpakken kan er geen bedankje vanaf! Hoewel je zogenaamd alleen gaf om het geluk van de ander, voel je je gekwetst: je wil dat jouw gulheid beloond wordt met dankbaarheid.

Deze twee tendensen, enerzijds anderen oprecht willen behagen en anderzijds daarvoor ook beloond willen worden, horen bij onze wens om door anderen leuk gevonden te worden, merkt de Duitse filosoof en socioloog Georg Simmel op. Dit zie je volgens Simmel het duidelijkst terug bij het sieraad. Wie een sieraad draagt, heeft iets moois waar vooral anderen van kunnen genieten (de drager ziet het sieraad alleen in de spiegel). Maar tegelijk is het sieraad iets waarmee we de bewondering of zelfs afgunst van de rest willen opwekken. Voor onze egoïstische ijdelheid zijn we dus afhankelijk van anderen. Andersom verrichten we elke altruïstische handeling ook deels voor onszelf. We hopen op dank en erkenning, en dat onze vrijgevigheid als een goede karaktertrek wordt gezien. Zo wordt een zogenaamd onbaatzuchtige actie een manier om zelf in hoger aanzien te komen.

Is het dan beter om al dat geven en ontvangen links te laten liggen? Volgens Simmel maakt dat waarschijnlijk weinig verschil. Het menselijk bestaan is nu eenmaal tegenstrijdig, omdat we ons constant willen onderscheiden als individu en tegelijk bij anderen in de smaak willen vallen. Vrijgevigheid werkt daarbij zachtaardiger dan regelrechte dwang: in elk geval kan de ander ervan meegenieten. We kunnen dus best blijven schenken – zolang we maar niet te veel om de mening van anderen geven.

Wie aan een cadeau denkt, ziet waarschijnlijk een voorwerp van zijn verlanglijstje voor zich, verpakt in een rechthoekig pakje met een feestelijk patroon en een krullend cadeaulint. Of, als het een ervaring zoals een uitje of etentje betreft, een elegante tegoedbon. Maar volgens de Belgisch-Franse filosoof Luce Irigaray is dat beeld bij het woord ‘cadeau’ bijna net zo stereotiep als het beeld van een man in een witte jas waaraan veel mensen denken bij het woord ‘wetenschapper’. Die associaties komen volgens haar voort uit de mannelijke blik die de hele geschiedenis lang dominant is geweest voor ons denken. De man is de maatstaf voor het mens-zijn: hoe we taal, tijd, gedrag en het leven begrijpen, is opgetekend vanuit mannelijk perspectief.

Met haar filosofie probeert Irigaray een alternatief bieden voor deze blik. Ze bepleit geen feminisme waarbij gelijkheid tussen mannen en vrouwen wordt nagestreefd, maar wil in plaats daarvan de onderlinge verschillen omarmen. Daarvoor moeten vrouwen eigenheid ontwikkelen – een eigen stijl, taal en idealen – die niet aangepast is aan de mannelijke manier van kijken. Daarom geeft Irigaray ook een alternatieve betekenis aan ‘geven’. Want wat is geven nu echt, zonder de concrete en financiële verwachtingen die we in onze cultuur met een cadeau associëren? Volgens Irigaray is geven aandacht. Echte aandacht is niet puur verstandelijk, maar heeft een lichamelijke, gevoelsmatige kant. Wie aandacht geeft, projecteert geen eigen verlangens en ervaringen op iemand, maar stemt zich af op de ander en geeft zo zichzelf.

Geven is daarom een omarming van het verschil. In plaats van te proberen de ander jouw wereld in te trekken, maak je een gebaar waarbij je de ander laat bestaan in diens eigenheid. Geven doe je niet vanuit tekort – om bijvoorbeeld een gebrek aan spullen aan te vullen – maar vanuit overvloed; aandacht heb je al en hoef je niet in te leveren als je het geeft. Niet alleen hoeft geven dus niets te kosten, aandacht is als geschenk zelfs onbetaalbaar.

Byung-Chul Han (1959)

We willen graag dat alles klopt, wanneer we iets geven. De ontvanger moet er iets aan hebben, het pakje moet op tijd binnen zijn en het liefst van een feestelijk omhulsel worden voorzien. Maar wie dan in de webshop op ‘cadeauverpakking toevoegen’ klikt, is volgens de Koreaans-Duitse filosoof Byung-Chul Han ten prooi gevallen aan onze prestatiemaatschappij. Je hebt nut en efficiëntie verkozen boven het ritueel.

Rituelen zoals begroetingen en vieringen waren vroeger in overvloed aanwezig. Volgens Han gaven ze ons leven structuur en zorgden ze voor gemeenschapsgevoel. Mensen komen in hetzelfde ritme terecht: ze herhalen hun handelingen en vertragen het moment. Door samen te eten of feest te vieren voelen we ons deel van een gedeeld verhaal, van iets groters dan onszelf. Omdat het geen praktisch doel heeft, ligt er in een ritueel geen druk om te presteren – het draait om samenzijn.

Maar nu onze cultuur gericht is op zelfoptimalisatie en prestatie, is er volgens Han steeds minder ruimte voor de pauzes die deze symbolische handelingen betekenen. In de prestatiesamenleving beheersen deadlines en praktische takenlijstjes onze tijdsindeling. Waar rituelen belangrijke rustpunten in de tijd vormden, geven we nu de prioriteit aan handelingen die iets opleveren.

Han pleit niet voor een terugkeer naar religieuze tradities, maar voor een herwaardering van kleine, bewuste handelingen die de tijd vertragen. Het inpakken van een cadeau dient geen enkel nut – een cadeaupapiertje is een omhulsel dat de inhoud van het geschenk niet verandert. Toch is een mooie verpakking niet betekenisloos. Dat we toch liever een presentje met een sierlijk cadeaulint ontvangen, laat volgens Han zien dat het idee van waarde minder verbonden is met nut dan we vaak denken – schoonheid op zichzelf is ook waardevol. Bovendien verandert inpakken het schenken van een transactie in een ritueel: zowel gever als ontvanger staan gedwongen een moment lang stil bij het cadeau. Wie groots wil uitpakken, moet dus eerst groots inpakken.