De oude Grieken vonden al dat er grenzen moeten zijn aan economische groei, vertelt filosoof en classicus Tazuko van Berkel. Ze is universitair docent aan de Universiteit Leiden. Voor haar onderzoek naar het economisch denken in de Griekse Oudheid won ze onlangs een Ammodo Science Award ter waarde van 350 duizend euro. Om te ontdekken hoe de Grieken dachten over economie duikt ze met haar onderzoeksgroep niet alleen in economische teksten uit het oude Griekenland, maar ook in fabels en anekdotes.
Deden de Oude Grieken eigenlijk wel aan economisch denken?
‘Dat hangt af van je definitie van “economie”. Er is lang gedacht dat de Grieken niet in staat waren tot economisch denken. Kort gezegd is dat omdat de Grieken de economie niet zagen als een apart domein van het leven; de economie was bij hen ingebed in politieke, sociale en religieuze structuren.
Even tussendoor… Wil je meer lezen over het denken van de oude Grieken? Schrijf je dan in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
We denken vaak dat economie gaat over keuzes maken in situaties van schaarste. Zo’n definitie bestond niet in Griekenland. Economisch denken bestond wel, maar dat zag er anders uit dan bij ons: zij vonden vaak niet schaarste het grote probleem, maar juist overvloed.’
Wat was dat probleem van de overvloed dan?
‘De Grieken gebruikten vaak de metafoor van de mens als een kruik of vat. Wie goed voor zijn vat zorgt, heeft op een gegeven moment een volle kruik en is verzadigd. Maar als je niet goed voor je kruik zorgt, kan er een lek ontstaan – dan ben je nooit klaar met vullen. Wie bijvoorbeeld hebzuchtig is, is de slaaf van een onverzadigbare ziel.
In Plato’s dialoog Gorgias is deze metafoor het mooist uitgewerkt. Daarin gaat Socrates in discussie met de student Callicles, die een radicale vrijheidsopvatting heeft: vrijheid is het onbelemmerd kunnen najagen van wat je wil. Als je je verlangens dan zo groot mogelijk maakt, wordt je geluk ook alsmaar groter.
Om Callicles aan het twijfelen te brengen vertelt Socrates het verhaal van twee mannen in de onderwereld, die allebei kruiken vullen met kostbare vloeistoffen. Een van hen heeft goed voor zijn kruiken gezorgd; de ander niet, en is daardoor nooit klaar met vullen. Socrates stelt vervolgens de retorische vraag: wie van de twee is gelukkiger? Maar Callicles is niet gevoelig voor Socrates’ retorische trucjes, en gaat de verbale oorlog aan: “Jij wilt weinig, zodat je genoeg hebt. Je wilt het leven van een steen.” Socrates, die dan nog weinig middelen voorhanden heeft om Callicles te overtuigen, zegt: “En jij bent een schijtlijster; je poept terwijl je eet.” Ze komen er niet uit in deze dialoog.’
Wat kunnen we volgens u van de oude Grieken over economie leren?
‘De Grieken laten zien dat we niet altijd in schaarste hoeven denken. Als we de economie zien als een probleem van schaarste, dan zijn de oplossingen altijd kwantitatief: nutsmaximalisatie, winst en groei. Drie op het oog verschillende dingen, maar de logica is hetzelfde. Door dit denken in groei snijd je bij voorbaat de vraag naar de doelen van je handelen af. De vraag is nooit: wanneer hebben we genoeg? Het doel is altijd meer en de enige weg is de vlucht naar voren.
Ik ben overigens niet van mening dat we alles zoals de Grieken moeten doen. Ik zeg wel eens: Xenophon leert je hoe je je vrouw moet africhten, Plato hoe je een totalitaire staat moet stichten en Aristoteles hoe je de slavernij kunt legitimeren. De klassieke literatuur heeft toch een hoog don’t-try-this-at-home-gehalte. Maar hun blik leert je wel op een scherpere en fijnmazigere manier naar onze eigen wereld te kijken.’
Tekst loopt door onder afbeelding
U voert socratische gesprekken met mensen uit de financiële wereld. Waar gaan die gesprekken over?
‘Samen met financiële professionals van banken en advocatenkantoren lezen we filosofische teksten en gaan we in gesprek over de verschillende mensbeelden die daarin naar voren komen. Dan zie ik bijvoorbeeld bij bankmedewerkers de wens om te veranderen, om anders om te gaan met cliënten. Met welk mensbeeld je als bank de cliënt tegemoet treedt, maakt nogal wat uit: of je die ziet als klant die een product komt afnemen of als een cliënt die jij verder kunt helpen.’
U bent ook bezig met een lesprogramma voor jongeren over schulden. Waar moet dat programma over gaan?
‘Jongeren maken de laatste jaren schrikbarend veel schulden; ze raken verstrengeld in allerlei kredietconstructies. Veel interventies zijn gericht op hun instrumentele rationaliteit: als we die jongeren leren rekenen, dan lossen we het schuldenprobleem wel op. Alsof die jongeren dom zijn. Dat beleid miskent het probleem dat jongeren in de consumentenmaatschappij bloot worden gesteld aan de brute krachten van nudging en reclame.
Met een filosofische interventie willen we jongeren gaan leren reflecteren op hun wil en op hun consumentengedrag. Bijvoorbeeld door vragen te stellen als: kan de kruik vol raken? En waarom wil ik deze schoenen: omdat iedereen ze heeft, omdat niemand ze heeft, omdat er duur uitzien – of omdat ik ze echt nodig heb? Ik denk dat dit ze weerbaarder kan maken in het krachtenveld van onze consumptiemaatschappij.’
Meer lezen over waarde en zingeving? Bestel nu de speciale uitgave Omdat je het waard bent
