Striptekenaar Barbara Stok en filosoof Marije Martijn over de cynische levensfilosofie van Hipparchia

Ook hoogleraar antieke filosofie Marije Martijn laat zich er niet van weerhouden de onbekende Hipparchia tot leven te brengen. In haar colleges aan de Vrije Universiteit behandelt ze steeds vaker vrouwelijke filosofen uit de Oudheid, zoals Hipparchia. Gaandeweg leerde ze het schaarse bronnenmateriaal niet meer als een belemmering te zien, en het bronmateriaal dat er wel was uiterst serieus te nemen. ‘Je moet ervan uitgaan dat elk woord om een bepaalde reden staat waar het staat. We moeten het doen met wat we hebben, en daar extra hard over nadenken.’

Toch blijft een stripboek maken over een filosoof best lastig, omdat je met name gedachten moet verbeelden. De cynische filosofie die Hipparchia aanhangt is desondanks goed uit te beelden, stelt Stok, omdat filosofie voor de cynici een manier van leven is die zich uit in dagelijkse handelingen en gewoonten. ‘De bekendste filosoof van deze stroming, Diogenes van Sinope, leefde bijvoorbeeld in een wijnvat. Ik bewonder de cynici die rigoureus afstand deden van materieel bezit, zich afkeerden van rangen en standen, en stonden voor principiële gelijkwaardigheid – mannen en vrouwen, slaven en vrije mensen.’

De filosofie van Hipparchia valt goed in beeld te vatten, stelt ook Martijn bij het bekijken van Stoks stripboek. ‘De cynische filosofie wordt ook wel de filosofie van de honden genoemd. “Cynisch” komt van kynikos, dat “honds” betekent. Barbara Stok heeft een mooie manier gevonden om in een tweede laag de cynische filosofie te verbeelden via de honden. In het hele boek zijn die voortdurend aanwezig: ze krabben zich, blaffen, lopen kwispelend rond, rekken zich lekker uit, paren op straat – ze leiden een een­voudig leven, onafhankelijk en zonder schaamte. Het gedrag van de honden laat de inspiratie van de cynische filosofie zien. Het ideaal van anaideia, schaamteloosheid, is belangrijk voor de cynici: zij werpen de traditionele schaamte, zoals die voor het lichaam en wat daarbij komt kijken, van zich af.’

De cynici namen dieren als voorbeeld en wilden leven volgens de natuur – dat was volgens hen de manier om gelukkig te worden. Stok legt uit: ‘Er wordt wel gezegd dat cynische filosofen openlijk masturbeerden en dat Hipparchia in het openbaar seks had met haar man. Dat heb ik niet opgenomen, want dan denk je alleen maar: wat een rare kwibussen. Zoiets leidt de aandacht af van wat de cynici te vertellen hebben, een boodschap die ook nu relevant is: de ballast van al die spullen die je niet nodig hebt, over het belang van onafhankelijkheid en dat je je niets moet aantrekken van wat andere mensen vinden, over conventies die niet meer dan illusies zijn.’

Wat wel bekend is over Hipparchia weten we door de teksten van Diogenes Laërtius – niet te verwarren met de eerder genoemde Diogenes van Sinope, die in een wijnvat leefde. Laërtius’ biografische verhalen in Leven en leer van beroemde filosofen (derde eeuw na Christus) bevatten veel filosofische informatie. Martijn legt uit dat zijn levens­beschrijvingen van figuren uit de Oudheid filosofische portretten zijn. ‘In de Oudheid was het idee sterk aanwezig dat je iemands filosofie kunt aflezen aan hoe diegene leeft en sterft – hoe je omgaat met tegenslag, welke keuzes je maakt.’

Ook het leven van Hipparchia zegt volgens Stok veel over haar filosofie. ‘Hipparchia kwam uit een rijke familie in Maroneia en wilde trouwen met Crates, een filosoof die als zwerver leefde. Laërtius vertelt dat haar ouders hem smeekten om Hipparchia op andere gedachten te brengen. Toen dat niet lukte, trok Crates voor haar ogen al zijn kleren uit en zei: “Dit is je bruidegom, dit is zijn bezit, beslis nu maar! Want je kunt alleen mijn levensgezel zijn als je ook mijn levenswijze deelt.” Ze koos voor Crates, ging met hem op straat leven en droeg de cynische boodschap uit.’

Om Hipparchia te begrijpen probeerde Martijn elk woord in Laërtius’ tekst serieus te nemen en te interpreteren in het licht van de context. Zo schrijft hij dat Hipparchia verliefd werd “op de woorden en het leven” van Crates. Daaruit kun je opmaken dat hier niet zomaar sprake was van een puberale kalverliefde, maar van een filosofische verliefdheid. Zij koos voor de ideeën van Crates en zijn cynische levenshouding. In de levensbeschrijving geven de woorden bebouleusthai peri hautês – ‘dat zij over zichzelf heeft besloten’ – kernachtig weer waar Hipparchia en de cynici voor staan. Typisch voor de cynici is dat je je eigen keuzes maakt, in weerwil van je omgeving, tegen de heersende normen en conventies in. Hipparchia weet wat van haar verwacht wordt: dat ze trouwt met een rijke man, niet zomaar op straat rondloopt en met vreemden praat. Maar zij zegt: ik vind dít goed. Dat een vrouw haar eigen levenspad uitstippelt is bijzonder voor die tijd.’

Voor Stoks scenario was de vraag hoe Hipparchia tot de beslissing kwam om haar comfortabele, luxe leven op te geven het uitgangspunt. ‘Het moment dat Crates zijn kleren uittrekt, moest de climax van het verhaal worden. Dit moment laat Hipparchia’s ontwikkeling zien van iemand die interesse heeft in filosofische ideeën naar iemand die deze ideeën ook in praktijk brengt. Ik probeerde in haar huid te kruipen en verzon verhaallijnen, zoals de huwelijkspoging met een rijke Athener.’

Stok deed vijf jaar over haar stripboek, want er was veel research voor nodig. ‘Ik heb zóveel documentatie doorgenomen. Ik ging lezen over andere cynici, over wie gelukkig meer bekend is, zoals Crates en zijn leermeester Diogenes van Sinope. Toen ik eindelijk begon met tekenen, vroeg ik me bij elk plaatje af: hoe zag dat eruit? Hoe zagen de huizen eruit? Wat voor transport was er? Wat voor leven hadden die vrouwen? Ik heb veel moeten uitzoeken over het dagelijks leven in die tijd. Ook ben ik naar Griekenland gereisd om een beeld te krijgen van de kleuren, de begroeiing, het landschap. Op een gegeven moment zag ik die wereld helemaal voor me en leefden Crates en Hipparchia in mijn hoofd. De filosofische dialogen in mijn boek heb ik samengesteld uit citaten van een heleboel verschillende cynici, ook de vroegere en latere. Het zou best kunnen dat Crates een uitspraak van een leermeester of leerling ooit zelf heeft gedaan.’

Ook al kloppen de details van het stripverhaal volgens Martijn historisch gezien niet altijd, het verhaal schetst wel een beeld van Hipparchia en haar cynische filosofie. ‘Al die aspecten van het cynisme die Stok laat zien, zoals elementen uit het leven van Diogenes van Sinope, geven een helder en kloppend beeld van deze filosofische stroming. Hipparchia verzet zich expliciet tegen conventies. Vanuit haar filosofie inspireert ze om op bepaalde momenten “nee” te zeggen, wél te zeuren of boos te worden en in kleine daden verzet te bieden, in mijn geval bijvoorbeeld door me te verzetten tegen het ouderwetse filosofiecurriculum.’

Stok beaamt dat dit het doel was van haar stripboek – ze wil de cynische filosofie naar het hier en nu vertalen. ‘Op de binnenkant van het omslag zie je bijvoorbeeld onnodige spullen uit onze tijd, zoals een bladblazer. Hipparchia had het lef om voor haar ideaal tegen de normen en het onnodige in te gaan. Ik hoop dat haar verhaal en de cynische filosofie iemand inspireren om aan een ideaal – zoals een wereld zonder uitbuiting en moderne slavernij of een goede behandeling van dieren – ook een keuze te verbinden. Onder invloed van Hipparchia koop ik geen nieuwe kleding meer en ben ik eindelijk vegetariër geworden. Als er vanuit mijn omgeving lichte weerstand kwam tegen dat vegetarische eten, stond ik stil bij de veel grotere weerstand die Hipparchia heeft moeten overwinnen. Hipparchia was dapper.’

De filosoof, de hond en de bruiloft. Over Hipparchia, een van de eerste vrouwelijke filosofen
Barbara Stok | Nijgh & van Ditmar | 296 blz. | € 24,99