Spoedcursus: vragen

Socrates probeerde met zijn vragen de waarheid te vinden en onwaarheden uit de weg te ruimen. Het liefhebben (fileo) van de wijsheid (sofia) ziet hij als een moreel goed. Zelfs als er geen sluitend antwoord gevonden kan worden, blijft een levenshouding waarbij men alles goed doordenkt en onware aannames worden ontkracht waardevol. Vandaar dat Socrates stelde: ‘Het enige wat ik zeker weet, is dat ik niets weet.’

Zhuang Zi (ca. 369-286 v.Chr.)

Op een nacht droomde de Chinese wijsgeer Zhuang Zi dat hij een vlinder was. Hij fladderde rond zonder te weten dat hij Zhuang Zi was. Toen hij ontwaakte werd Zhuang Zi zich weer bewust van zichzelf. Maar, vroeg hij zich af, ben ik nu een man die droomde dat hij een vlinder was of een vlinder die droomt dat hij een man is?

De vragen van Zhuang Zi zijn niet bedoeld om een sluitend antwoord op te geven: het blijven raadsels. Natuurlijk kun je wijzen op het feit dat van Zhuang Zi een boek is overgeleverd, en dat mannen wel en vlinders geen boeken schrijven, maar dan heb je de vraag van de filosoof niet goed begrepen. Je kunt nooit zeker weten dat je niet aan het dromen bent, dat de realiteit om je heen geen illusie is. Voor iedereen is het een open vraag of hij geen vlinder is die droomt dat die een mens is.

We kunnen de werkelijkheid nooit echt kennen, stelt Zhuang Zi. Hij is een van de vaders van het taoïsme, de oosterse filosofie die ‘Tao’, de Weg, als grond van de wereld ziet. Tao valt volgens taoïsten nooit geheel te doorgronden: Tao vormt het centrale mysterie waarvoor onze woorden tekortschieten. Mensen die dat begrijpen zijn nederig genoeg om te zwijgen. ‘Zij die het weten spreken niet, zij die spreken weten het niet,’ is een uitspraak van Lao Zi, een andere taoïst.

Maar misschien is de regel van Lao Zi te strikt: zij die het begrijpen spreken niet in stellingen of doctrines, maar ze kunnen wel vragen stellen. In het sceptische wereldbeeld van het taoïsme is de vraag geen aanloop naar het antwoord. Centraal staat de openheid van het vragen, de onzekerheid die rechtdoet aan het raadsel van de werkelijkheid.

Karl Jaspers (1883-1969)

Karl Jaspers was zijn leven lang zijn leven niet zeker. De Duitse filosoof en psychiater leed aan een ernstige en ongeneeslijke longziekte die hem vervulde met een gegronde angst voor de dood. Hierdoor ervoer Jaspers dat het bestaan fundamenteel kwetsbaar en onzeker is; een ervaring die hij herkende bij de patiënten in de psychiatrische kliniek waar hij enige jaren werkte. Dit resulteerde in een diep doorvoeld inzicht: soms kom je niet zelf op een vraag, maar dringen de vragen zich aan jou op.

Jaspers werkt deze gedachte uit in Psychologie der Weltanschauungen (1919). Hierin stelt hij dat mensen net kwetsbare weekdieren zijn: ook mensen hebben een veilig omhulsel nodig dat hen beschermt tegen de buitenwereld. Maar in het geval van de mens bestaat deze behuizing (Gehäuse) niet uit materie, maar uit denkbeelden. Door er vaststaande opvattingen en ideeën op na te houden, beschermen we onszelf tegen de fundamentele onzekerheid van het bestaan. En dan vooral tegen existentiële vragen – hoe moet ik omgaan met de tijdelijkheid van mijn bestaan? heeft het leven zin? – die ons in een crisis zouden kunnen werpen.

Toch kent elk leven momenten waarop existentiële vragen onvermijdelijk worden, meent Jaspers. Hij noemt die momenten ‘grenssituaties’. Ziekte, een confrontatie met de dood of hevige schuldgevoelens kunnen hiervoor de aanleiding zijn. Op zo’n moment breekt je Gehäuse: je gesloten wereldbeeld breekt open en je oude opvattingen en ideeën vallen in duigen. Een ­grenssituatie voelt aan ‘alsof iemand het tapijt onder je voeten vandaan trekt’. Dat is niet prettig, maar wel een filosofisch moment: een moment dat tot denken en vragen aanzet. Zonder zulke momenten van onzekerheid zijn we geen mensen, maar ‘machines’.

Hannah Arendt (1906-1975)

Iedere nieuwkomer krijgt dezelfde vraag voorgelegd. Of je nu nieuw bent in een buurtvereniging, een actiegroep of de gemeenteraad, andere mensen willen altijd weten: wie ben jij? En dat is een andere vraag dan ‘wat ben jij?’, stelt de Duits-Amerikaanse filosoof Hannah Arendt. Het ‘wat’ gaat over je vermogens en tekortkomingen, de dingen die je laat zien als je voor je levensonderhoud zorgt (‘arbeiden’ noemt Arendt dit) en gebruiksgoederen maakt (‘werken’).

Maar wie je bent toont zich alleen in het handelen, meent Arendt. Wie handelt maakt zichzelf kenbaar, onderscheidt zich van anderen en maakt onderdeel uit van het ‘web van menselijke relaties’. Handelen heeft voor Arendt een politieke betekenis: het is een activiteit waarbij mensen gezamenlijk de wereld inrichten. Daarvoor is spreken nog belangrijker dan doen. Een buurtfeest, een demonstratie of een gemeentelijke regeling komt er alleen door te discussiëren, plannen te maken en beslissingen te nemen.

Gezamenlijk handelen is zeer machtig. Zo zag Arendt van dichtbij het succes van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging in de strijd tegen discriminatie. Maar om die macht te laten gelden, heeft handelen altijd vragen nodig. Politiek kan niet zonder kritiek en debat. In Totalitarisme (1951), haar onderzoek naar de regimes van Hitler en Stalin, maakt Arendt duidelijk hoe gevaarlijk het is als het vragen wegblijft en iedereen zich voegt naar de consensus.

In een situatie waarin het vragen is uitgebannen kan een mens alleen nog terugvallen op de bron van vragen die zijn eigen denken is. Arendt schrijft in haar essay ‘Denken en morele overwegingen’: ‘Wanneer iedereen gedachteloos wordt meegesleept door wat ieder ander doet en waar ieder ander in gelooft, dan worden mensen die denken uit hun schuilplaats gehaald.’ Het vragende denken, zo meent Arendt, is als een stormwind die onbevraagde meningen wegblaast en je oordeelsvermogen vrij maakt.