Spoedcursus egoïsme

Dat is hoognodig, want zowel het individu als de staat kan alleen floreren wanneer mensen hun eigenbelang opzijzetten. Een sociale hiërarchie is daarbij onontbeerlijk: ‘Als macht en positie gelijk verdeeld zijn, en verlangens en afkeren hetzelfde zijn, dan kan er geen bevrediging volgen en zal er strijd ontstaan. Strijd leidt noodzakelijkerwijs tot chaos, en chaos leidt tot gebrek.’ Zelfs mensen uit de laagste sociale klassen hebben er dus baat bij zich naar hun plaats te schikken, want zonder samenleving is het leven nóg erger.

Gelukkig hoeft niet iedereen zelf uit te vinden hoe ze hun eigenbelang kunnen ­bedwingen. Daarvoor staat een breed scala aan ­rituelen, gedragsregels en andere conventies ter beschikking, die eens door wijze koningen zijn bedacht. Met behulp van een goede leermeester kunnen mensen deze regels leren volgen, en zo hun natuurlijke behoeftes en gevoelens op een schadeloze manier uiten.

Wie écht goed wil zijn, moet deze riten niet alleen uitvoeren, maar ook verinnerlijken. Door levenslange oefening kun je zo je geest veranderen en je aangeboren egoïsme verdringen, meent Xunzi. De mens is weliswaar slecht geboren, maar kan leren om goedheid tot zijn tweede natuur te maken.

Thomas Hobbes (1588-1679)

Het is 1651. Engeland is al jarenlang verwikkeld in een burgeroorlog tussen voorstanders van een absolute monarchie en mensen die vinden dat het parlement meer macht moet krijgen. De koningsgezinde filosoof Thomas Hobbes is de wrede strijd in zijn vaderland ontvlucht, maar allerminst vergeten. Zonder het vernisje van de beschaving blijkt de mens ‘als een wolf voor zijn medemens’, schrijft hij in zijn bekendste werk, Leviathan, dat dat jaar verschijnt.

Mensen handelen altijd uit eigenbelang, meent Hobbes. Dat mensen regelmatig vredig met elkaar samenleven vormt geen tegenwerping op deze gedachte, maar juist het bewijs ervoor. In de hypothetische wereld vóór het ontstaan van samenlevingen, die Hobbes de ‘natuurstaat’ noemt, waren mensen volgens hem verwikkeld in ‘een oorlog van allen tegen allen’. Iedereen bevocht elkaar om de schaarse middelen die ze nodig hadden om te overleven. Maar zelfs de sterkste vechtersbaas is tijdens zijn slaap kwetsbaar voor de aanvallen van anderen. Het leven in zo’n natuurstaat is dan ook vreselijk, en op den duur beseffen mensen dat het in hun eigen voordeel werkt om een onderling verbond te sluiten. Iedereen offert zijn recht op om anderen te doden, te bestelen of anderszins te benadelen, en krijgen er de geneugten van het samenleven voor terug: veiligheid, samenwerking en comfort.

Maar om deze toestand mogelijk te maken, is er iemand nodig die geschillen beslecht en overtreders bestraft. Waar alle anderen gelijk zijn, behoudt deze ‘soeverein’ als enige al zijn rechten. Hij mag mensen hun bezit afnemen en hen zelfs doden, om de egoïstische bende tot sociaal gedrag te dwingen. De rest van de samenleving schikt zich naar zijn besluiten, omdat hun belangen nog steeds beter behartigd worden dan in de natuurstaat. Vandaar ook dat een parlement geen goed idee is, aldus Hobbes: zodra de minste discussie wordt toegestaan, zal iedereen zichzelf voortrekken en vervalt de samenleving weer tot een barre oorlog. Alleen afgedwongen altruïsme dient ons eigenbelang echt.

Bernard Mandeville (1670-1733)

Hoe ziet een samenleving zonder egoïsme eruit? Die kwestie legt de Nederlandse arts en filosoof Bernard Mandeville zijn lezers voor in het satirische gedicht De fabel van de bijen (1705). In een machtige, welvarende bijenkorf, die bijzonder veel op de menselijke maatschappij lijkt, wordt elke bij voortgedreven door eigenbelang. Koopman-bijen bedriegen hun klanten en advocaat-bijen proberen met het rekken van processen zo veel mogelijk poen op te strijken. Het merendeel van de bijen is hebzuchtig, lui, jaloers en leugenachtig. Dan wordt door goddelijk ingrijpen in één keer alle ondeugd uit de bijenkorf weggevaagd. Elk bijtje leeft nu eerlijk en sober. Maar zonder hebzucht valt de handel stil, zonder ijdelheid verdwijnen de kunsten, en bij gebrek aan criminaliteit wordt het hele rechtssysteem opgedoekt. De bijen zijn met alleen het broodnodige tevreden, maar van de eens zo luxueuze bijenkorf blijft weinig over.

‘Een schandelijke tekst,’ zo luidde het oordeel van de Grand Jury van Middlesex, die het boek in 1723 in de ban deed. Mandeville zou met zijn fabel immoraliteit en criminaliteit goedpraten, zelfs aanprijzen! Zelf zag Mandeville zijn werk niet als een loftuiting hierop, maar als een spottende beschrijving van de werkelijkheid. Op individueel vlak is immoraliteit misschien verwerpelijk, maar onbewust zorgen al die zelfzuchtige mensen voor een samenleving met ongekende welvaart. Mensen die volop van de luxe genieten die zo’n maatschappij te bieden heeft, maar tegelijkertijd het egoïsme dat haar tot stand brengt beklagen, zijn volgens Mandeville behoorlijk hypocriet. Als er een geheel altruïstische samenleving bestond, zouden die moralisten er nooit willen wonen. ‘Als we allemaal strikt deugdzaam gaan leven, dan zitten we binnen de kortste keren met elkaar onder een boom en eten de noten die op de grond gevallen zijn. O zo braaf en eerlijk en vroom, maar vegeterend als een plant.’ Egoïsme is de drijvende kracht van de samenleving, en zonder eigenliefde zou de wereld aan deugd ten onder gaan.

Ayn Rand (1905–1982)

In Ayn Rands roman Atlas shrugged (1957) organiseert de mysterieuze John Galt een staking. Het betreft echter geen staking van uitgebuite arbeiders, maar van rijke zakenmannen en creatieve pioniers. De wereld waarin gelijkheid en middelmatigheid verheerlijkt worden, moet plaatsmaken voor échte vrijheid, meent Galt. Alleen wanneer ieder individu zijn eigen belang ongehinderd kan nastreven, zullen mensen werkelijk ­gelukkig zijn.

De schrijver en filosoof Ayn Rand wordt geboren in de Sovjet-Unie, en vlucht op jonge leeftijd naar de Verenigde Staten. In haar werk is egoïsme geen slechte eigenschap, maar een onmisbare deugd. Door hun eigen pad te volgen en grootse ambities te koesteren zijn mensen tot de grootste scheppingen in staat: prachtige gebouwen, kilometers aan spoorwegnetwerk en geweldige rijkdom. Daarbij mogen ze zich niet laten afleiden door altruïstische idealen. Het altruïsme vereist namelijk dat individuen hun eigenbelang opofferen of zich aanpassen aan anderen. Maar wie constant bezig is met concessies maken, kan nooit zijn eigen doelen waarmaken. En wie verwacht dat anderen hem zullen helpen, onderneemt zelf niets. Daar is vervolgens de hele samenleving de dupe van, want iedereen lift uiteindelijk mee op de innovaties en rijkdom van uitzonderlijke mensen, meent Rand. Zo is het egoïsme niet alleen essentieel voor individueel geluk, maar ook voor de welvaart van het land.

De staking in Atlas shrugged doet uiteindelijk de hele maatschappij instorten. Daarmee maakt Rand invoelbaar dat vernieuwers en zakenleiders hun rijkdom ruimschoots verdienen. De overheid moet de vrije markt op haar beloop laten, en zo min mogelijk ingrijpen of reguleren. In een rechtvaardige samenleving is immers niet iedereen gelijk, zoals het communisme uit Rands geboortestaat uitdraagt, maar staan de mensen die onverstoorbaar en rationeel hun eigenbelang nastreven terecht boven de onbeduidende meelopers. Als anderen ook succesvol willen zijn, zullen ze zich daar zelf en zelfzuchtig voor moeten inzetten.