Terecht schrijft Jabik Veenbaas in het voorwoord van Meer dan mooie woorden dat we romans niet alleen lezen om te genieten, maar ook om wijzer te worden. In combinatie met de ondertitel ‘De moderne roman als levensgids’ schiep dat bij mij de verwachting dat de auteur zou laten zien dat literatuur antwoorden op levensvragen geeft en als handleiding bij het beroep van mens kan dienen. Dat bleek echter niet de opzet.
Romans geven enerzijds uitdrukking aan ideeën die in een maatschappij leven en anderzijds beïnvloeden ze die ideeën. Veenbaas schrijft over twintig romans die onze kijk op de werkelijkheid mede hebben gevormd. Denk aan usual suspects als De toverberg, Het proces, Op zoek naar de verloren tijd; maar ook auteurs als Simone de Beauvoir, Marilyn French en Nawal El Saadawi komen aan bod. ‘De oerstof van de moderne roman,’ schrijft Veenbaas, ‘is het afscheid van de oude religieuze traditie en de ontwikkeling van de seculiere, zelfstandige mens’.
Hij behandelt Een portret van de kunstenaar als jongeman van James Joyce, waarin Stephen Dedalus na een innerlijke crisis het katholieke geloof opgeeft. Vervolgens laat Joyce in Ulysses zien, schrijft Veenbaas, dat de mens het zonder hiernamaals kan stellen en genoeg heeft aan het aardse bestaan, met name aan sensuele genietingen. Het lichaam vertegenwoordigt in de moderne roman niet langer de zonde; seksualiteit wordt in het licht gezet en krijgt bij auteurs als D.H. Lawrence, Gerard Reve en Michel Houellebecq zelfs religieuze trekken.
De van religie bevrijde mens wordt vervolgens belaagd door nieuwe gevaren, zoals toenemende technologie, bureaucratie en totalitaire krachten; Franz Kafka, John Steinbeck en Aldous Huxley hebben daar in hun romans gestalte aan gegeven. De seculiere mens, die zich niet achter Gods wil kan verschuilen, draagt ook volle verantwoordelijkheid voor maatschappelijke onderdrukking. Tegelijk met de grote emancipatiebewegingen verschijnen romans over de scheiding tussen de rassen en de seksen, zoals van James Baldwin en Simone de Beauvoir.
Zo leidt Veenbaas ons vlot door de ontwikkelingen van de twintigste eeuw. De stijl is helder en ik heb me geen seconde verveeld, maar als Veenbaas minder boeken had behandeld, had hij ze meer recht kunnen doen. Romaneske wijsheden bloeien binnen het verhaal; overgeheveld naar een essay van tien bladzijden raken ze snel verlept.
Meer dan mooie woorden. De moderne roman als levensgids
Jabik Veenbaas
Nieuw Amsterdam
288 blz.
€ 25,99
