‘Vraag jezelf af wie je bent, wat je wilt, of dit het leven is dat je had willen leiden of dat er delen in jou zijn die je tot nu toe niet geleefd hebt.’ Peter Bieri, filosoof en schrijver van bestsellers als Nachttrein naar Lissabon, over zelfkennis en vrijheid.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
‘Wat is vrijheid?’ vraagt Peter Bieri op zijn hotelkamer in Amsterdam, terwijl rugpijn hem voortdurend dwingt om in een andere houding te gaan zitten. Zijn we in het leven altijd vrij om radicale beslissingen te nemen, bijvoorbeeld om ineens onze banen en geliefden achter ons te laten? We fantaseren er allemaal weleens over – maar is het vervolgens een teken van onvrijheid, of zelfs lafheid, als we het niet daadwerkelijk doen?
‘Dat laatste vindt in ieder geval de Franse filosoof Jean-Paul Sartre’, zegt Bieri, hoogleraar filosofie aan de Freie Universität van Berlijn. Bij het grote publiek is de Duitse filosoof bekender door zijn bestsellers als Nachttrein naar Lissabon en, recenter, Lea. Bieri is het niet eens met Sartre. ‘Het verleden bepaalt altijd voor een deel wat we doen en hoe we handelen. Het is niet laf of een teken van onvrijheid om dat verleden te laten meewegen in de beslissing of we iets doen of laten.’
Dat standpunt lijkt merkwaardig. Want juist Nachttrein naar Lissabon handelt over een man, Raimund Gregorius, die plotseling in het holst van de nacht de trein neemt naar Portugal en zijn baan achter zich laat. Maar volgens Bieri moet je dat niet zien als een radicale breuk: ‘Natuurlijk zijn er mensen die in hun leven opeens een andere koers kiezen. Maar hoe radicaal is die koerswijziging? Kun je zomaar kiezen wat je wilt? Bedenk wel: niet iedereen zou die nachttrein nemen. Gregorius neemt hem omdat er een kracht in hem wakker wordt geroepen na het lezen van een boek van een Portugese schrijver. Maar die is niet volkomen nieuw – hij was er altijd al, alleen kende hij die kant van zichzelf nog niet. Ik denk dat we verrast kunnen worden door wat we in onszelf ontdekken, maar dat is nog niet hetzelfde als een compleet nieuw persoon worden. We worden hooguit méér wie we al waren. Het boek van de schrijver dat Gregorius in handen krijgt, appelleert aan wie hij in potentie al was.’
Volgens Bieri is vrijheid dan ook gekoppeld aan zelfinzicht, en niet aan radicale vernieuwing. In zijn filosofische werk Het handwerk van de vrijheid. Over de ontdekking van de eigen wil zet hij deze gedachte uitvoerig uiteen. ‘Hoe beter je jezelf kent, hoe beter je weet welke mogelijkheden je niet hebt benut. Omgekeerd geldt dat je jezelf mogelijkheden ontzegt als je niet naar jezelf kijkt. Omdat je dat niet wilt, bijvoorbeeld. Of omdat je dat door emotionele blokkades niet kunt.’ Lea, zijn nieuwste boek, laat zien hoe vernietigend dat kan zijn. De achtjarige Lea vindt na de dood van haar moeder troost in de muziek. Haar vader koopt een viool voor haar en ze blijkt een bijzonder muzikaal talent te hebben. Maar genialiteit laat geen ruimte voor het individu. Ze vlucht in haar vioolspel, en leeft na verloop van tijd alleen nog maar voor concerten. Haar andere mogelijkheden ziet ze niet meer. Ze heeft alleen nog belangstelling voor mensen uit de muziekwereld, vervreemdt van haar vader en uiteindelijk ook van zichzelf. Ze heeft haar vrijheid verspeeld en wordt krankzinnig. Haar vader – die alle contact met zijn dochter kwijtraakt – vervalt eveneens tot waanzin en begaat een misdaad. Op zijn beurt was hij zo geobsedeerd door zijn dochter dat hij zonder haar niets meer voorstelt.
Dagboek
Hoe leer je nu jezelf kennen, inclusief onvermoede kanten, om zo je vrijheid te vergroten? Voor Bieri gebeurt dat door te schrijven. ‘Als ik schrijf, geef ik mijn persoonlijke antwoord op vragen die ieder mens bezighouden. Over tijd en vergankelijkheid, of intimiteit. Taal helpt mij om mijn gedachten te ordenen. Daarbij werkt het voor mij als psychoanalyse – het helpt me om achter eigenschappen van mezelf te komen waarvan ik nooit wist dat ik ze had. Veel mensen houden om die reden bijvoorbeeld een dagboek bij; je analyseert jezelf, en als je dat kritisch doet, durf je ook vragen te stellen waarmee je jezelf echt op de proef stelt. Maar je kunt ook in een goed gesprek met anderen tot meer zelfkennis komen. Het gaat erom dat je een manier vindt om je emoties en herinneringen aan de oppervlakte te laten komen. Dan kun je ze interpreteren of bestrijden, en dat levert je innerlijke vrijheid op. Zo verruim je je blik op jezelf.’
De personages in zijn boeken maken – net als de schrijver zelf terwijl hij ze laat ontstaan – stuk voor stuk een ontwikkelingsproces door. Ze strijden, volgens Bieri, om hun vrijheid. De nachttrein, die overigens ook in het boek Lea voorkomt, zou je kunnen zien als een metafoor voor de ontdekking van die eigen vrijheid. Bieri: ‘Lea kijkt vol verbazing naar nachttreinen en hun slaapwagons. Het lijkt haar tovenarij dat er treinen met bedden bestaan waarin je zomaar gaat liggen om ergens anders wakker te worden. Geen wonder, want haar leven draait volkomen om haar viool, dus zij kan zich niet voorstellen dat ze zomaar een trein naar elders zou nemen. Voor Gregorius is die trein daarentegen bittere noodzaak, om zichzelf beter te leren kennen. Daarvoor is het nooit te laat – ook niet op je vijftigste of zestigste. Iedereen kan, op ieder moment, zijn leven en de structuren waarin hij misschien gevangenzit ter discussie stellen. Ik denk zelfs dat het veel eenvoudiger is als je je realiseert dat je hiertoe “als persoon” niet volledig hoeft te veranderen. Het gaat er immers eerder om onvermoede kanten van jezelf naar boven te halen. Bekommer je om je dagdromen en wensen, die je altijd al had. Zo vergroot je je innerlijke territorium. Vraag je af wie je bent, wat je wilt, of dit het leven is dat je had willen leiden of dat er delen in jou zijn die je tot nu toe niet geleefd hebt. Zodra je antwoorden hebt gevonden op die vragen, kun je besluiten om het roer om te gooien en de situatie waarin je leeft te veranderen. Je moet het gesprek met jezelf aangaan en bereid zijn om naar je eigen antwoorden te luisteren.’
Letterlijk breken met je oude leven, zoals Gregorius, is iets wat alleen de meest moedigen onder ons doen. Niet iedereen die erachter komt dat hij zijn leven misschien niet helemaal leeft zoals hij zich dat ooit had voorgesteld, is bereid om letterlijk weg te gaan. ‘Dat hoeft ook niet’, zegt Bieri. ‘Je kunt de nachttrein ook nemen zonder dat je in een trein stapt. Als je erachter komt dat je andere delen van jezelf ook wilt leven, en je gevangen voelt in een bepaalde situatie, moet je iets veranderen. Dat hoeft niet heel veel te zijn. Meestal hoef je niet met een situatie te breken; het volstaat om jezelf gedeeltelijk te veranderen. Namelijk de manier waarop je tegen een situatie aankijkt. Je kunt een ander perspectief innemen. Bijvoorbeeld opnieuw kijken naar de stad waarin je leeft, of je werk of je partner. Daarmee zijn zij nog steeds dezelfde stad of baan of partner, maar de “nachttrein nemen” betekent hier dat je opnieuw en zonder vooroordelen leert kijken naar een situatie die vanzelfsprekend lijkt. Met verwondering, door de ogen van een kind. Dan zie je ook de andere mogelijkheden die de situatie biedt. De weg die je met je partner bent ingeslagen, hoeft bijvoorbeeld niet definitief te zijn. Natuurlijk, je hebt te maken met de praktijk, en met een ander die niet volledig flexibel is, zoals je dat ook zelf niet bent. Maar dan nog zijn er zoveel onvermoede kanten en talenten, die je vaak over het hoofd ziet omdat je volkomen gefixeerd bent op die ene weg of dat ene doel.’
Het besef dat vrijheid en kennis van jezelf in directe relatie tot elkaar staan, is volgens Bieri van alle tijden. Mensen hebben altijd al gevoeld dat de emoties en de structuren die ze hebben aangeleerd niet het laatste woord hoeven te zijn over wie we zijn. Daarom hebben ze altijd al gereisd, gingen ze het klooster in, en probeerden ze te begrijpen wie ze zelf waren. ‘Die vraag zien we al terug in de Griekse tragedies, bij Socrates en ook bij Augustinus. We hebben altijd al begrepen dat kennis van onszelf ons meer mogelijkheden in het leven gaf. Zelfs toen de goden daarin nog een grote rol speelden. En die mogelijkheden geven ons leven zin. Meer dan al het andere.’
Toch erkent Bieri ook dat er veel situaties te bedenken zijn die zo moeilijk of traumatisch zijn dat ze een individu nauwelijks meer in de gelegenheid stellen om die vrijheid te voelen. Hoe ga je om met de dood van een kind, bijvoorbeeld? Of met vervreemding van mensen van wie je houdt als je in een situatie bent beland die voor beiden ondraaglijk is geworden? Bieri: ‘Hoe groot de vrijheid die je als mens ervaart ook is, er kan altijd iets kapotgaan zonder dat je het in de hand hebt. Het leven is fragiel, en mensen ook. Er kan hun altijd iets ergs overkomen, of ze kunnen ziek worden, fysiek of mentaal, en zichzelf pijn doen. Daarom probeer ik vrijheid altijd te zien in relatie tot wie je bent en waar je staat. Ik wil waarheidsgetrouwe boeken schrijven die de menselijke fragiliteit niet uit de weg gaan. Ik wil over het leven schrijven en een dialoog met de lezer aangaan. Maar ik stel ook dat de lezer een dialoog met zichzelf aan kan gaan, en dat hij zijn eigen leven in een nieuw perspectief kan zien. Literatuur is in staat om hetzelfde met de menselijke tragedie te doen als een requiem met de dood. Ze helpt om een treurige gebeurtenis mooi te maken, waardoor we die kunnen integreren in ons leven. Schoonheid maakt het leven draaglijk en leert ons wie we zijn. Dat is de bevrijding die literatuur kan bieden.’
Peter Bieri is hoogleraar filosofie aan de Freie Universität van Berlijn. Hij werd vooral bekend met zijn bestseller Nachttrein naar Lissabon. Net als zijn meest recente roman Lea schreef hij dat boek onder het pseudoniem Pascal Mercier.
