Een nieuwe trend is zichtbaar onder een groeiend aantal Nederlandse burgers: zij proberen zich aan de samenleving te onttrekken. Die trend komt tot uiting bij twee verschillende groepen. Een eerste groep – die van de zogenoemde nieuwsmijders – onttrekt zich aan de voortdurende stroom van nieuws. Zij willen niet overspoeld worden door al het leed in de wereld, vertrouwen de media niet of bekommeren zich er simpelweg niet om. Een tweede groep zet een meer rigoureuze stap: zij verklaren zichzelf ‘autonoom’ en proberen zich los te koppelen van wetten en regels. In december 2023 uitte de president van de Hoge Raad zorgen over deze ‘autonomen’, die bijvoorbeeld weigeren belasting te betalen. Juridisch gezien kan het niet: je bent en blijft Nederlands staatsburger, onderhevig aan regels en wetten, of je dat nu wilt of niet. Maar kijken we verder dan die juridische verplichting, dan kunnen we ook een morele vraag stellen, die goed te bespreken is aan de hand van de filosofie van Immanuel Kant: is het toelaatbaar om je aan de samenleving te onttrekken?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
NEE
‘Autonoom’ is niet alleen een aanduiding voor degenen die zich onafhankelijk verklaren van de overheid. Het is ook een kernbegrip in de filosofie van Kant. De etymologische betekenis van autonomie is ‘jezelf de wet stellen’. Maar in Kants filosofie heeft dat niets van doen met mensen die hun eigen regels willen stellen, los van de overheid. De Pruisische filosoof doelde op het vermogen van de mens om als redelijk wezen de morele wet te herkennen en zichzelf daaraan te onderwerpen. Wat houdt die morele wet – door Kant aangeduid als de ‘categorische imperatief’ – dan in? Een van zijn belangrijkste kenmerken is dat je jezelf nooit tot uitzondering mag maken. Het is immoreel om te parasiteren op de samenleving, door van anderen dingen te vragen die je van jezelf niet vraagt. Volgens Kants morele wet moet het motief van ons handelen universaliseerbaar zijn: iedereen zou tegelijkertijd op eenzelfde manier moeten kunnen handelen. Oftewel, je zou de handelingsregel die jij zelf volgt tot een algemene wet moeten kunnen verheffen. Welnu, laten we de proef op de som nemen. Is het denkbaar dat in onze samenleving iedereen zich aan overheidsregels onttrekt en bijgevolg niemand nog belasting betaalt? Geenszins. Geen enkele publieke voorziening zou nog overeind blijven. En dat terwijl ‘autonomen’, net als alle andere burgers, wél van zulke voorzieningen gebruikmaken. Ook zij drinken water uit de kraan en rijden over de verharde weg. Wie zichzelf onafhankelijk verklaart van de rest van de samenleving maakt zichzelf tot uitzondering over de rug van anderen. Dat is, volgens Kants filosofie, ontoelaatbaar.
Het is niet wenselijk jezelf tot uitzondering te maken
JA
Neem nu de nieuwsmijders. Zij onttrekken zich niet aan regels en wetten, maar aan een voorname bron van informatievoorziening. Hun redenen daarvoor verschillen. Een daarvan is dat de voortdurende stroom van nieuws vooral stress en zorgen opwekt. Het is een bron van negativiteit, waar een groeiende groep zich liever niet aan laaft. Helemaal afhaken van het nieuws komt de democratie niet ten goede. Nieuwsvoorziening is niet alleen een bron van leed, maar ook van bewustwording over wat er speelt in de wereld. Nieuws zet aan tot nadenken over onze persoonlijke en collectieve verantwoordelijkheid. Het helpt bij het maken van geïnformeerde keuzes en stimuleert maatschappelijk relevante initiatieven. Is de beslissing om het nieuws geheel te mijden wel moreel toelaatbaar? Laten we opnieuw de toetssteen van Kant gebruiken. Kunnen we de handelingsgrond van nieuwsmijders universaliseren? Oftewel: zouden we allemaal tegelijkertijd nieuwsmijder kunnen zijn? Het antwoord lijkt: tot op zekere hoogte wel, maar niet in extremis. Niet iedereen hoeft voortdurend aan nieuwssites gekluisterd te zitten. Toch is enige achtergrondkennis over wat er in de wereld speelt onontbeerlijk bij het nemen van goede beslissingen. Wie zich geheel van die informatie ontkoppelt heeft geen oog meer voor mensen in nood, die onze hulp hard kunnen gebruiken. Een wereld van volledig ongeïnformeerde burgers is een wereld die, in kantiaanse termen, niet ‘wilbaar’ is. Je mag geijkte media best vermijden, mits je een goede manier vindt om geïnformeerd te blijven over zaken die de hele samenleving aangaan.
