Je geliefde verliezen is in essentie hetzelfde als een glas dat stukvalt, volgens antieke stoïcijnen als Epictetus, Marcus Aurelius en Seneca. Je moet er niet ongelukkig van worden, want je kunt er toch niets aan veranderen.
Voor een filosofie met zulke strenge leefregels is het stoïcisme tegenwoordig opvallend populair: er worden tienduizenden exemplaren verkocht van boeken met stoïcijnse levenslessen. ‘Het stoïcijnse idee dat je je geluk en ongeluk in eigen hand hebt is zeer aantrekkelijk,’ zegt Gerard Boter, emeritus hoogleraar Grieks aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Maar het is maar de vraag of je moderne stoïcijnen echt stoïcijns kunt noemen, reageert filosoof en YouTuber Floris Leest, pseudoniem van Floris van der Pol. ‘Moderne stoïcijnen halen een paar psychologische inzichten uit het stoïcisme, maar vergeten de filosofie die erachter schuilgaat.’
Boter en Leest spraken elkaar voor het eerst tijdens een debat op de Amsterdamse Nacht van de Filosofie in 2022 – Boter als kenner en vertaler van het werk van Epictetus (ca. 50-135) en Leest als ervaringsdeskundige in stoïcijns leven, een experiment waarvan hij verslag deed op zijn YouTubekanaal Floris Leest. De maanden na het debat zetten ze hun gesprekken voort op het landgoed van de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW) in Leusden. Dat leverde een gezamenlijk boek op: Leven als stoïcijn. Of niet?
Hoe doe je dat, leven als stoïcijn?
Leest: ‘De vraag is welke stoïcijn je als voorbeeld neemt. Moderne stoïcijnen leven heel anders dan de allereerste stoïcijn, Zeno van Citium. Toch delen bijna alle stoïcijnen een aantal grondregels. De beste samenvatting daarvan is een uitspraak van Epictetus, die Gerard vast kan citeren.’
Boter: ‘Sommige dingen heb je wel in de hand, andere dingen heb je niet in de hand. Concentreer je op het eerste en laat het tweede voor wat het is. Je moet niet willen dat de dingen gebeuren zoals je wil dat ze gebeuren, maar je moet ze willen zoals ze gebeuren. Dan ben je gelukkig.’
Leest: ‘Voor iedereen die zich met stoïcisme bezighoudt komt het uiteindelijk neer op die kernboodschap: richt je op wat je onder controle hebt. Maar zo’n uitspraak staat niet op zichzelf, er zit een heel wereldbeeld achter. Neem je dat ook over of niet? Typisch voor het stoïcisme is bijvoorbeeld dat de werkelijkheid benaderd wordt vanuit het hoofd. Er gebeurt iets en dan gaat de stoïcijn bedenken of hij er controle over heeft of niet. Het gaat om het verstand, de emotie mag geen rol spelen.’
Zijn alle gevoelens verkeerd?
Boter: ‘Ik denk dat er wel ruimte is voor positieve emoties bij de stoïcijnen. Hun belangrijkste positieve emotie is iets wat je kunt vertalen met het woord “genegenheid”: dat je je verbonden voelt met je kinderen, je ouders, je vrienden, en voldoet aan je verplichtingen tegenover hen. Maar het punt van het stoïcisme is dat degenen voor wie je genegenheid voelt niet het eeuwige leven hebben, hoe graag je dat ook wilt. De aanwezigheid van je man of je vrouw is iets dat je in bruikleen krijgt, zegt Epictetus, en je moet niet klagen als je hem of haar weer terug moet geven.’
Mag je dan niet rouwen om de dood van een dierbare?
Boter: ‘Niet rouwen zou letterlijk onmenselijk zijn. Ook een stoïcijn zou nooit zeggen: mijn moeder is overleden, pech gehad. Maar het gaat erom dat je je niet onrechtvaardig behandeld voelt. Je hebt het leven van je dierbaren niet in de hand, dus laat je niet meeslepen door woede als je ze verliest. Woede is voor het stoïcisme bij uitstek een negatieve emotie.’
Leest: ‘Als je kwaad bent verzet je je tegen de manier waarop de wereld in elkaar zit, terwijl die volgens de stoïcijnen perfect geschapen is. Woede is dus een vorm van zelfoverschatting. Maar voor mij ligt hier een van de problemen van het stoïcisme: het laat geen ruimte voor negatieve emoties. Als je onrecht is aangedaan wil je niet alleen een redelijke protestbrief opstellen, maar ook de straat opgaan en je stem laten horen. Emotie kan een positieve uitkomst hebben. Zouden de gasboringen in Groningen zijn gestopt als mensen niet kwaad en verdrietig waren geworden? Ik denk het niet.’
Even tussendoor… Meer lezen over filosofie en levenskunst? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Boter: ‘De woede die de stoïcijnen afkeuren is een woede waarbij je jezelf niet meer in de hand hebt. Ik ben leraar geweest en dan speel je alsof je boos bent terwijl leerlingen doen alsof ze onder de indruk zijn. Maar als je echt tot in je vezels kwaad bent raak je de macht over jezelf kwijt en dat werkt niet in de klas. Tot op zekere hoogte ga ik met Floris mee: verontwaardiging mag best omslaan in af en toe met spandoeken lopen. Maar als je zo boos bent dat je de macht over jezelf kwijtraakt, voel je je diep ongelukkig.’
Innerlijke burcht
De stoïcijnse houding is juist bedoeld om autonoom te zijn, om zelf te kunnen beschikken over geluk of ongeluk, zegt Boter. ‘Stoa-kenner Pierre Hadot gebruikte het beeld van de citadelle intérieure, de innerlijke burcht. In die burcht, in je innerlijke ik, ben je onkwetsbaar.’ Een mooi idee, vindt Leest, maar wel sterk op het individu gericht. ‘Het stoïcisme leert je hoe jij gelukkig kan worden. Dat zie je ook terug bij boeken die nu over stoïcisme verschijnen: moderne stoïcijnen vergeten de stoïcijnse ideeën over genegenheid en verplichtingen, en richten zich op het geluk van het individu.’
Moeten we nu leven als stoïcijn of niet?
Boter: ‘Dat moet ieder voor zichzelf bepalen, en ook hoever je wilt gaan. Je kunt stoïcijns omgaan met kleine tegenvallers zoals het kapotvallen van een glas of zelfs onbewogen blijven bij sterfgevallen en andere grote gebeurtenissen in je leven – en alles daartussenin.’
Leest: ‘En ga eens onbevangen de klassieke auteurs zelf lezen. Lees Seneca, Marcus Aurelius of Epictetus, en kijk wat er gebeurt.’
Leven als stoïcijn. Of niet?
Gerard Boter en Floris Leest
ISVW Uitgevers
192 blz.
€ 19,95
