In Mijn heldere afgrond beschrijft de Amerikaanse dichter Christian Wiman wat er met hem gebeurde toen hij een kankerdiagnose kreeg. Opgegroeid in een streng-religieus Texaans gezin, had hij toen hij eenmaal volwassen was God achter zich gelaten, om zich over te geven aan de meer aardse aspecten van het leven. Tot die diagnose, waarna Wiman merkte dat hij met zijn rationaliteit niet ver kwam: ze was ontoereikend voor de uitersten van vreugde en verdriet die hij onderging.
Toen dichter en filosoof Lieke Marsman dit las, herkende ze iets. Ook zij voelde die ontoereikendheid van de rationaliteit sinds er in 2018 een kwaadaardige bottumor werd gevonden, die uiteindelijk tot de amputatie van haar rechterarm en -schouderblad leidde. Niet veel later kreeg ze te horen dat er uitzaaiingen gevonden waren in de longen, en dat de kanker zich door niets liet bedwingen. Ze werd zeven keer geopereerd, onderging eindeloos veel bestralingssessies, nam jarenlang chemopillen en moest steeds vrezen voor weer een slechtnieuwsgesprek met haar behandelende artsen, die niet alleen elkaar maar vaak ook zichzelf tegenspraken.
Misschien moet je maar aanvaarden dat dit een aflopend verhaal is en dat het tijd is voor palliatieve zorg, kreeg ze uiteindelijk te horen. Maar Marsman bond niet in: ze wilde de uitersten van de vreugde niet loslaten om zich alleen nog over te geven aan die van het verdriet. Wanneer je in een tenniswedstrijd de eerste set verloren hebt en achterstaat in de tweede, kun je twee dingen doen, zo legt Marsman uit in haar nieuwe boek. Je kunt risico’s nemen, en als je dan toch verliest zul je er een goed gevoel aan overhouden, want je hebt tenminste je best gedaan. Of je kunt het advies van de Nederlandse zorgverstrekkers op de tribune opvolgen en opgeven, omdat risico’s nemen tot blessures zou kunnen leiden – en dus met gebogen hoofd afdruipen.
Troost
In Op een andere planeet kunnen ze me redden beschrijft Marsman hoe ze voor de risico’s ging. Niet dat ze haar lot plots in handen van alternatieve genezers legde – je herinnert je misschien nog waar dit een kwarteeuw geleden bij Sylvia Millecam toe leidde – maar af en toe gaat Marsman in haar boek wel ver. Wanneer ze het bijvoorbeeld over ‘het universeel bewustzijn’ heeft waar onze individuele bewustzijnen deel van zouden uitmaken, wat een verklaring zou kunnen zijn voor de grote gelijkenissen tussen de bijna-doodervaringen van mensen, frons ik toch even de wenkbrauwen.
Veel beter is Marsman te volgen in haar omarming van het geloof. Dat is iets anders dan omarming van religie, geeft ze meteen mee. Religie is een geïnstitutionaliseerd systeem met regels en geboden waaraan gehoorzaamd moet worden. Geloof veronderstelt dat je uitgaat van je eigen geweten, terwijl je tegelijkertijd een sprong in het ongewisse maakt, in de woorden van filosoof en psycholoog William James. En volgens Søren Kierkegaard ook een sprong in het absurde, dacht ik er bij het lezen bij. Wie de sprong van het geloof maakt is minder geneigd om zelfmoord te plegen, zo duidt Marsman deels de reden voor haar sprong. Die neiging kan immers opkomen bij de ernstig zieke: waarom een pijnlijk leven leiden als de pijnloze dood wenkt?
Op een andere planeet kunnen ze me redden bestaat uit een aantal langere essays die afgewisseld worden met kortere dagboekaantekeningen uit de afgelopen vier jaar. Deze laten tussen de regels door de intellectuele evolutie zien die de schrijfster heeft ondergaan en geven tegelijkertijd een inkijk in haar psychologie. Marsmans hang naar het spirituele betekent niet dat ze er opeens van overtuigd is dat er een god bestaat, zo lijkt het. Misschien dat die hang wel voortkomt uit een psychologisch verlangen naar veiligheid en troost. Daar is Marsman zich zelf ook steeds van bewust, maar dat inzicht deert haar niet. Ludwig Wittgenstein was zijn hele leven op zoek naar het antwoord op de vraag hoe taal werkt, legt ze uit, terwijl we allemaal weten dat taal net zo veelzeggend is als ze faalt – dat is de reden waarom schrijvers blijven schrijven natuurlijk, om door het falen heen toch iets te zeggen. Zo zou je Marsmans geloof kunnen zien: als iets wat ook werkt als het niet werkt.
Op een andere planeet kunnen ze me redden
Lieke Marsman
Pluim
200 blz.
€ 24,99
