Filosoferen is makkelijker als je denkt
In ‘Filosofie is makkelijker als je denkt’ helpen we je in vijf stappen op weg in het zelf leren denken. Dit keer: wat is waarheid?
‘Het ware is het geheel’
Filosofie is makkelijker als je denkt. Tenzij je onware dingen denkt natuurlijk. Een kleine inleiding in de filosofie van waarheid.
Wat is waarheid? We zeggen vaak dat die vraag extra relevant is omdat we in een post-truth-tijdperk leven. Maar je kunt je afvragen of onze tijd wel zo uitzonderlijk is.
Plato (427-347 v.Chr.) maakte zich namelijk ook al grote zorgen over figuren die het niet zo nauw namen met de waarheid: de sofisten. Deze rondreizende leermeesters onderwezen de rijke jeugd tegen betaling. Daarbij bekommerden ze zich vooral over welke woorden het meeste effect sorteerden. In zijn beroemde dialoog De sofist noemt Plato de sofisten ‘handelaren in valse kennis’ en ‘atleten in een sport van woorden’. Volgens Plato onderscheidt de filosoof zich van de sofist doordat hij zich niet laat leiden door persoonlijk gewin, maar door de fundamentele vraag: wat is waar?
Het beroemdste en meest intuïtieve antwoord op die vraag kwam van Aristoteles (384-322 v.Chr.): ‘Waar is van iets dat zo is te zeggen dat het zo is, en van iets dat niet zo is te zeggen dat het niet zo is.’ Hiermee was hij een van de eersten die de correspondentietheorie van waarheid formuleerden: waar is wat overeenstemt met de werkelijkheid. Hiermee lijkt hij de essentie van waarheid te hebben gevat, want hoe weten we immers of de uitspraak ‘Het regent’ klopt? Precies: we kijken door het raam naar buiten.
Critici wijzen er echter op dat je daarmee voor het achterhalen van de waarheid afhankelijk bent van de zintuigen. En die kunnen ons gemakkelijk bedriegen: zo lijkt een rechte stok krom in het water. Vandaar dat er vooral onder rationalistische filosofen een andere theorie in trek is: de coherentietheorie. Die is bondig samengevat in de woorden van Georg Wilhelm Hegel (1770-1831): ‘Het ware is het geheel.’ Wat waar is kunnen we toetsen aan een geheel aan betekenisvolle uitspraken. Zo is de uitspraak ‘Ik ben dertig jaar oud’ waar als hij coherent is met andere uitspraken, zoals ‘Ik ben geen kind meer’ en ‘Ik kan nog niet met pensioen’.
Waar is wat overeenstemt met de werkelijkheid
En dan is er nog de pragmatische theorie van waarheid: waar is wat werkt. Volgens de Amerikaanse filosoof John Dewey (1859-1942) is een uitspraak waar als die helpt om bepaalde doelen te bereiken. De uitspraak ‘Zwaartekracht bestaat’ is waar omdat die een nut dient; we baseren onze luchtvaart erop en de uitspraak functioneert als een nuttige waarschuwing om niet van het balkon af te springen.
De eeuwenlange filosofische discussie over waarheid is nog niet beslecht, en het is maar de vraag of we de waarheid ooit definitief in pacht krijgen. Wie de waarheid toch op de hielen wil zitten, kan misschien iets leren van Plato: onderwerp de waarheid niet aan jou zoals de sofist, maar beschouw de waarheid als eeuwig, en jezelf als haar bescheiden student.
