Filosofie is makkelijker als je denkt
In ‘Filosofie is makkelijker als je denkt’ helpen we je in vier stappen op weg in het zelf leren denken. Dit keer: wat is kiezen?
‘De mens is gedoemd om vrij te zijn’
Filosofie is makkelijker als je denkt. Maar is denken ook makkelijker als je kiest? Een korte inleiding in de filosofie van het kiezen.
Kiezen klinkt ons vaak als een voorrecht in de oren. Supermarkten en reisbureaus proberen ons dan ook te verlekkeren met een keur aan aanbod. Kunnen kiezen geeft een gevoel van vrijheid. Maar de stemming slaat om als we móéten kiezen: wie twee verjaardagen op dezelfde avond heeft of moet bemiddelen tussen gezinsleden met onverenigbare plannen voor de vakantie voelt zich eerder beperkt dan bevrijd.
Keuzevrijheid is niet hetzelfde als vrijwilligheid
In de Ethica Nicomachea schrijft Aristoteles (384-322 v.Chr.) over deze tegenstrijdigheid in de aard van het kiezen. In zijn onderzoek naar het menselijk handelen munt hij de term proairesis voor het vermogen van mensen om te kiezen uit alternatieven. Omdat mensen kunnen kiezen, kunnen ze volgens Aristoteles doelbewust handelen. Maar keuzevrijheid is niet hetzelfde als vrijwilligheid. Neem een geval ‘waarin een tiran iemand opdraagt iets schandelijks te doen, terwijl de vorst diens ouders en kinderen in zijn macht heeft’. Dergelijke daden zijn het product van een keuze, schrijft Aristoteles, maar hebben ook iets onvrijwilligs, ‘want niemand zou ook maar één van zulke daden op zichzelf verkiezen’.
Hoe doen we dat eigenlijk, daden op zichzelf verkiezen? Volgens Baruch Spinoza (1632-1677) is het een illusie om te denken dat we daar zelf de hand in hebben. Alles is volgens hem gedetermineerd: alle gebeurtenissen, dus ook onze keuzes, worden bepaald door de wetten van de natuur. Er bestaan wel keuzemogelijkheden – je kunt vanavond naar de kroeg gaan of thuis blijven – maar hoe je kiest wordt gedetermineerd door je motieven.
Denkers als Spinoza zien echter iets over het hoofd, meent de Amerikaanse filosoof John Searle (1932). Tussen je motieven en je uiteindelijke keuze is er volgens hem een kloof: de kloof van de wilsvrijheid. Searle schrijft dat ‘de rationele overwegingen die voorafgaan aan de beslissingen en de handelingen door de handelende persoon niet worden ervaren als afdoende oorzakelijke voorwaarden’. Je kunt allerlei redenen aandragen voor je handelingen, maar welke reden de doorslaggevende is kan uiteindelijk alleen de wil beslissen.
En de keuzes van de wil gaan verder dan besluiten wat je vanavond gaat doen. Het gaat erom te kiezen wat voor mens je wilt zijn. De mens is gedoemd om vrij te zijn, schrijft Jean-Paul Sartre (1905-1980), waarmee hij bedoelt dat de mens zichzelf vorm moet geven – en dat dat een hele last is.
‘Wij zijn allemaal bepaald door het feit dat we als mens geboren zijn, en dus door de onophoudelijke taak keuzen te maken,’ schrijft de Duitse filosoof en psychoanalyticus Erich Fromm (1900-1980). En ‘we mogen er niet op rekenen dat iemand ons ooit zal helpen bij die taak’.
