Wetenschap toetst met experimenten de feiten, filosofie toetst met experimenten het denken.
Stel je voor!
Kun je kiezen zonder redenen? Stel je een ezel voor die honger heeft. Links van hem staat op twintig meter afstand een aanlokkelijke hooibaal. Rechts van hem staat op precies dezelfde afstand een identieke baal. Er is niets wat hem in de weg staat om van de hooibalen te eten, maar welke zal hij nemen? Bij gebrek aan een reden om zijn keuze op te baseren zal de ezel eindeloos twijfelen, zo is de gedachte, om ten slotte te sterven van de honger.
Dit gedachte-experiment staat bekend als ‘De ezel van Buridan’ en is vernoemd naar de middeleeuwse filosoof Johannes Buridanus (ca. 1301-1358, in het Frans: Jean Buridan). Hij meende dat de vrije wil het vermogen heeft om keuzes uit te stellen. Als onduidelijk is welke mogelijke handeling de beste is, kan de wil zijn oordeel opschorten totdat de omstandigheden veranderen of er nieuwe informatie opduikt. Iemand die in een café zit en twijfelt wat hij zal drinken, kan ervoor kiezen om niet te kiezen en bijvoorbeeld de keuzes van zijn tafelgenoten af te wachten.
Maar als je net als de ezel blijft wachten, kom je om van de dorst. Het gedachte-experiment van de ezel van Buridan is niet door Buridanus zelf bedacht, maar door zijn critici. Zij wilden aantonen dat Buridanus’ opvatting van de vrije wil niet klopt. Als je alleen kunt handelen wanneer je zeker bent van de beste keuze, kom je in absurde situaties terecht. De vrije wil is volgens hen niet bedoeld om een oordeel uit te stellen, maar juist om keuzes te maken als er geen doorslaggevende redenen zijn.
Echt?!
Heeft de ezel van Buridan echt geen redenen waarop hij zijn keuze kan baseren? Hij heeft in elk geval een uitstekende reden om Ãets te kiezen: niet kiezen betekent de hongerdood. Niet alleen de voor- en nadelen van onze opties zijn belangrijk, maar ook de voor- en nadelen van wel of niet kiezen. Te lang je keuze van een drankje in een café uitstellen zorgt ervoor dat de ober op een gegeven moment wegloopt.
Hoe doorbreken we de impasse van het kiezen tussen gelijkwaardige opties? Volgens de filosoof Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) geven Âpetites perceptions, kleine voorkeuren waarvan we ons niet bewust zijn, in zo’n situatie de doorslag. Wetenschappelijk onderzoek waarin muizen die zowel honger als dorst hadden moesten kiezen tussen eten of drinken, suggereert dat we gebruikmaken van willekeur om het pleit te beslechten. Maar is een onbewuste of willekeurige keuze nog wel een vrije keuze?
