Ilja Leonard Pfeijffer: ‘Een democratie kan aan zichzelf ten onder gaan’

Onze democratie is in verval, zegt classicus en schrijver Ilja Leonard Pfeijffer (1968). Om dat aan te tonen, schreef hij een historische roman over Alkibiades, de extravagante Atheense politicus en legeraanvoerder die een sleutelrol speelde in de Peloponnesische Oorlog. Alkibiades (450-404 v. Chr.) was op jonge leeftijd een leerling en minnaar van de filosoof Socrates, maar vergaarde later roem als de legeraanvoerder die grote successen behaalde met het Atheense leger op Sparta. Na beschuldigingen van heiligschennis liep hij over naar de kant van Sparta, en was later ook actief als adviseur aan een Perzisch hof.

Pfeijffer, die verschillende literaire prijzen won met zijn romans La Superba (2013) en Grand Hotel Europa (2018), wil ons met Alkibiades een spiegel voorhouden: de symptomen van het verval van de oudste democratie ter wereld zijn volgens hem vandaag de dag pijnlijk herkenbaar. In het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden, zittend onder een reliëf van Athenes beschermgodin Pallas Athene, vertelt hij over zijn nieuwe boek.

Wat maakt Alkibiades voor u zo’n interessant personage?
‘Als classicus kwam ik Alkibiades al tegen in verschillende antieke teksten. Het was zo’n kleurrijk figuur, met zo’n bijzondere levensloop dat het me de moeite waard leek om er een roman over te schrijven. Maar dat plan heb ik nooit durven uitvoeren. De reden waarom ik nu wel de moed heb gevat, is vanwege het besef dat Alkibiades een hoofdrolspeler was in een periode waarin de Atheense democratie in verval raakte. Ik wil laten zien dat de democratie kwetsbaar is en aan zichzelf ten onder kan gaan.

We zijn – onder invloed van de Amerikaanse propaganda tijdens de Koude Oorlog – opgevoed met het idee dat de democratie een eindstadium is. Als we nu maar allemaal democratisch worden, zijn we voor altijd gelukkig, was de gedachte. Maar zo werkt het niet. De democratie is een fragiel en onderhoudsgevoelig bestel en kan bovendien vervallen in een dictatuur. Dat gebeurde in Athene in de vijfde eeuw voor Christus, in Europa in de jaren dertig en we zien het zich nu in verschillende landen opnieuw voltrekken: in het Turkije van Erdogan en in het Rusland van Poetin; Trump doet pogingen in de Verenigde Staten.’

Aan welke symptomen kun je het verval van een democratie herkennen? En ziet u die ook in Nederland terug?
‘Er is een oude Griekse theorie over de drie verschillende staatsvormen, die ik in het boek in de mond leg van de sofist Protagoras. Volgens die theorie heeft elke staatsvorm een positieve en een negatieve pendant. Zo kent de monarchie haar tegenhanger in de vorm van de tirannie, en de aristocratie in de oligarchie. Ook de democratie heeft een negatieve pendant, die wordt in het Grieks “ochlocratie” genoemd: de dictatuur van de massa.

Ik ben ervan overtuigd dat wij ons in Nederland in een ochlocratie bevinden. Een belangrijk symptoom hiervan is dat politici bang zijn voor de publieke opinie. Er is nauwelijks nog een politicus die de moed heeft om een lange termijnvisie te ontwikkelen; niemand durft verder te kijken dan de volgende opiniepeiling. Bij de bestrijding van de coronapandemie hebben we hier de gevolgen van gezien. Er was toen sprake van een medische noodsituatie waarvoor een beleid werd uitgestippeld op basis van wetenschappelijke inzichten. Maar dat beleid werd voortdurend aangepast onder druk van de publieke opinie.

Even tussendoor… Meer lezen over politieke filosofie? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Een ander symptoom is een afnemend respect voor de instituties. Dat zie je vooral bij populisten. Het eerste wat zij doen is zich afzetten tegen de instituties door te spreken van “Haags gedoe”, of een “nepparlement”. Ten slotte is er in een ochlocratie sprake van versnippering, waarbij de politiek een soort gevecht wordt tussen verschillende deelbelangen. De politiek is dan een spel om te winnen voor je eigen achterban – ten koste van anderen. Dat zie je duidelijk terug in de stikstofcrisis, die een strijd is geworden tussen verschillende groeperingen.

Dit alles heeft geleid tot een kortademig, bijziend beleid zonder lange termijnvisie. Er is sprake van een totale systeemcrisis van allerlei samenhangende fundamentele problemen. En de overheid heeft geen oplossend vermogen, omdat niemand buiten het systeem durft te kijken.’

U portretteert Alkibiades als een gehaaid politicus, die er niet voor terugschrikt collega-politici voor de bus te gooien of gerespecteerde instituties in diskrediet te brengen. Is hij een voorbeeld van een populistische politicus die de democratie bespeelt voor zijn eigen belangen?
‘Het is de vraag of Alkibiades heeft bijgedragen aan de val van de democratie of dat hij Athene juist had kunnen redden. Hij doet zijn best om de lezer ervan te overtuigen dat zijn eigen belangen altijd samenvallen met de belangen van de stadstaat, maar het staat je als lezer vrij om daar je twijfels bij te hebben.’

Protagoras stelt in uw boek, net als Plato in De Republiek, dat verschillende staatsvormen elkaar opvolgen. De monarchie vervalt in een tirannie, dan volgt een aristocratie, een oligarchie, en ten slotte een democratie. En dan begint het weer van voren af aan. Denkt u zelf ook dat de geschiedenis cyclisch verloopt?
‘Ik denk niet dat zo’n verloop een wetmatigheid is, maar het is nuttig om doordrongen te zijn van de gedachte die erachter ligt; namelijk dat het falen van één bestuursvorm het succes van de ander in de hand kan werken. Op een gegeven moment kan een democratie zo’n deplorabel schouwspel worden, dat het een goed idee kan lijken om de macht in de handen te leggen van een sterke man die orde op zaken stelt.’

Tekst loopt verder onder afbeelding

Welke bestuursvorm is volgens Protagoras de beste?
‘Als Protagoras wordt gevraagd wat het beste systeem is, wil hij eigenlijk geen antwoord geven. Hij durft wel te zeggen dat de monarchie het efficiëntst is. Maar als de monarchie ontaardt in een tirannie, is het ook het meest efficiënte systeem voor de onderdrukking van de eigen burgers. De democratie is misschien het minst efficiënt, maar als het omslaat in een ochlocratie is het ook niet zo efficiënt in het toebrengen van schade aan de eigen bevolking.’

Het boek begint met Alkibiades die op latere leeftijd terugdenkt aan zijn tijd als leerling van Socrates. Hoe groot was de invloed van Socrates op Alkibiades?
‘Dat is een goede vraag; ze hadden een bijzondere relatie. In het Symposium van Plato zegt Alkibiades dat hij zich schaamt tegenover Socrates. Dat heb ik als een soort leitmotiv voor het boek genomen. Volgens mij zitten er twee kanten aan die schaamte: Alkibiades beseft dat Socrates in alle opzichten een superieur intellect heeft. En hij realiseert zich dat hij heeft gekozen voor een leven dat diametraal tegenovergesteld is aan wat Socrates hem wilde leren. Alkibiades streeft naar macht en roem, terwijl Socrates juist het belang van duurzamere zaken als deugdzaamheid en rechtvaardigheid benadrukt.

Socrates’ invloed op Alkibiades speelt een grote rol in het proces tegen Socrates, waarmee mijn boek eindigt. Socrates werd op drie punten aangeklaagd: hij zou de traditionele goden niet eren, hij zou nieuwe goden introduceren en hij zou een corrumperende invloed hebben op de jeugd. Hij was niet alleen leermeester geweest van Alkibiades, maar ook van Kritias. Kritias was de leider van de Dertig, die een bloedige dictatoriaal bewind leidden direct na de val van Athene. Toen de Atheners daarna voorzichtig de democratie in ere probeerden te herstellen, waren ze als de dood dat er weer een nieuwe Kritias of Alkibiades op zou staan. Dat heeft denk ik de doorslag heeft gegeven in het proces tegen Socrates. Het was natuurlijk onzin dat Socrates voor hun daden medeverantwoordelijk werd gehouden, maar dat dit meespeelde in de publieke opinie, was wel duidelijk.’

In de interactieve voorstelling Fight Night laat de Vlaamse theaterperformancegroep Ontroerend Goed zien hoe (democratische) verkiezingen kunnen ontsporen. Met de kortingscode fightnight24 betalen lezers van Filosofie Magazine € 10,- in plaats van € 18,- voor een ticket voor de voorstellingen op 12 en 13 april in Amsterdam. Kijk voor meer informatie en tickets op de website van Vlaams Cultuurhuis de Brakke Grond.

Alkibiades
Ilja Leonard Pfeijffer
De Arbeiderspers
960 blz.
€ 36,99