Oordelen over het kwaad

Eén ding is duidelijk: moed kan journalist en schrijver Ian Buruma met zijn boek In de schaduw van het kwaad niet ontzegd worden. Hij moet zich bewust zijn geweest van het mijnenveld waarin hij zich zou begeven toen hij inging op het verzoek om voor de pamflettenreeks ‘Nieuw Licht’ het boek Eichmann in Jeruzalem (1963) van Hannah Arendt te herlezen en te becommentariëren. Arendt werd en wordt om vele redenen voor haar verslag van het proces van Adolf Eichmann aangevallen en verguisd – en dan met name vanwege haar controversiële these van ‘de banaliteit van het kwaad’. Eichmann, die in de Tweede Wereldoorlog verantwoordelijk was voor de deportatie van de Joden naar de vernietigingskampen, zou geen baarlijke duivel of sadist zijn geweest, maar een wat saaie ambtenaar die braaf zijn plicht deed. De controverse over de vraag hoe Eichmann en zijn daden beoordeeld moeten worden duurt al meer dan een halve eeuw. Hierin spelen persoonlijke pijn en gegriefdheid, vooral van Joodse zijde, een grote rol. Elk oordeel roept tegenspraak op en kan mensen in het diepst van hun ziel raken.

Zelf heb ik de eindeloze discussie over het radicale en banale kwaad grotendeels aan mij laten voorbijgaan. Dat maakte me des te benieuwder naar deze herlezing en interpretatie van de klassieke tekst. Mijn eerste indruk was vooral positief. Buruma meandert op virtuoze wijze door de beschouwingen van Arendt, waarbij hij erin slaagt een aantal misverstanden over haar begrippen op te helderen. De meeste mijnen uit het veld, bijvoorbeeld dat Arendt de Holocaust zelf banaal zou noemen, worden zo door Buruma onschadelijk gemaakt. Ook actualiseert hij de ideeën van Arendt door onze omgang met moslim-migranten te bespreken.

Bij tweede lezing werd ik kritischer. Ik vroeg me af welke lezer hij met zijn tekst voor ogen had gehad. Wie al enigszins op de hoogte is van de ideeën van Arendt wordt ontegenzeggelijk goed bediend. Wie daarentegen zonder enige voorkennis gaat lezen, zal vermoedelijk snel verdwalen. Buruma stipt veel aan, maar diept weinig uit.

Dit wordt vooral pijnlijk bij zijn bespreking van het optreden van de Joodse Raden bij de deportatie naar de concentratiekampen. Arendt becommentarieert uitvoerig de verschillen tussen Nederland, waar onder begeleiding van de Joodse Raad de overgrote meerderheid van de Joden werd weggevoerd en gedood, en België, waar de Joodse Raad veel minder gezag had en waar een kleiner percentage Joden werd gedeporteerd. De grote vraag die Arendt daarbij stelde – en die nog steeds op tafel ligt – is of een minder meegaande houding in Nederland dit gedeeltelijk had kunnen voorkomen. Arendt heeft het hier uitdrukkelijk niet over individuele morele schuld van de Joodse leiders, maar over politieke verantwoordelijkheid.

Even tussendoor… Meer lezen over het kwaad? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Buruma suggereert dat Arendt stelde dat ‘Joden medeschuldig waren aan de Shoah’ en dat haar oordeel ‘op verschillende punten mank liep’. Hier ontploft een mijn dan toch in zijn gezicht. In aanloop naar deze publicatie voerde Buruma in NRC al een discussie waarin ook een tegenstem à la Arendt aan bod kwam. Ongetwijfeld kent Buruma ook de grote historische studie De politiek van het kleinste kwaad (2022) van Bart van der Boom, waarin – mede op basis van bronnen – vraagtekens werden gezet bij de politiek van de Joodse Raad. Buruma doet zowel aan de positie van Arendt als aan dit tegengeluid geen recht wanneer hij haar ‘een gebrek aan inlevingsvermogen’ en een onjuist oordeel aanwrijft.

In de schaduw van het kwaad vormt een overzichtelijke, maar ook een wat oppervlakkige inleiding op het denken van Arendt over het kwaad. Daarom wil ik naar het nawoord dat Arendt zelf bij haar tekst schreef verwijzen. Misverstanden worden hier opgehelderd, mijnen zorgvuldig gedetoneerd. Met evenveel nadruk verwijs ik graag naar Tussen verleden en toekomst (2023), een recente Nederlandse vertaling van haar belangrijkste essays die verscheen bij Octavo. Zelf heb ik deze ­teksten gebruikt als een brede inleiding op haar denken. Daar kunnen ze nog steeds uitstekend voor dienen. Arendt wordt als filosoof almaar populairder en velen maken daar gebruik van door haar op positieve of negatieve wijze voor hun karretje te spannen. In plaats van haar te laten buikspreken, raad ik dringend aan om haar teksten zelf te bestuderen.

In de schaduw van het kwaad. Eichmann in Jeruzalem
Ian Buruma
Prometheus
96 blz.
€ 16,99