Hoe een tragisch mensbeeld tegenwicht biedt aan onze controledwang

De condition humaine vertoont een enorme kwetsbaarheid. De Griekse tragedieschrijvers waren zich hiervan sterk bewust. Ook de meeste religies stellen die kwetsbaarheid en de moeilijke poging om te gaan met het menselijke lijden en de dood centraal. ‘Waarom ik?’, roepen we dan als we ziek worden. Of ‘mijn Heer, mijn Heer, waarom hebt ge mij verlaten?’. Als het lot ons overvalt en we ons machteloos voelen, zoeken we naar een reden waarom er is gebeurd wat er is gebeurd; vaak is er geen directe reden of oorzaak voor aan te wijzen. Dat maakt het des te vervelender en het laat ons in onbegrip of verwarring achter. Want waarom is het ene kind ziek bij de geboorte en het andere niet? Dat kunnen we medisch wel uitleggen, maar de reden waarom blijft iets van de orde van het fatum of het toeval. De natuurlijke loterij kan mee- of tegenvallen. Als het meevalt, kloppen we onszelf op de borst. Maar als het tegenvalt gaan we op zoek naar een oorzaak of een schuldige die kan verklaren waarom het fout is gelopen. En gaan we anderen beschuldigen van wat ten gronde aan het menselijke handelen ontsnapt. Soms gebeurt er iets dat niemand heeft gewild. Desondanks gebeurt het.

We moeten emotioneel gewapend zijn om hier beter mee om te gaan dan we vandaag doen. Nu zijn we vooral kwaad of geven we anderen de schuld. Sociale media staan bol van mensen die andere mensen uitlachen, beschuldigen of verwensen op basis van korte filmpjes waarin ze zich misdragen of gedrag vertonen dat anderen omschrijven als laakbaar of onwenselijk. Dan zijn de emoties ontketend, gooien we privégegevens te grabbel en ontstaan er heksenjachten. Daarbij ontstaat er telkens een zeer merkwaardige tweedeling tussen de moreel zuiveren – zij die naar de filmpjes kijken – en de moreel onzuiveren – zij die gefilmd zijn. Terwijl we zeer goed weten dat het evengoed wij hadden kunnen zijn die gefilmd worden. Terwijl we weten dat we zelf vaak fouten maken, zaken verkeerd doen of geen weg weten met de (tragische) omstandigheden waarin we ons op dat moment bevinden.

Een tragisch mensbeeld impliceert dat we afstappen van controle en morele zuiverheid en dat we erkennen dat de wereld complexer is dan de strijd tussen goed en kwaad. Zeker nu we de Griekse tragedies hebben ingeruild voor hedendaagse series op streamingplatforms waar alles meestal goed eindigt en een duidelijke opdeling bestaat tussen goed en kwaad en het eerste het haast altijd haalt van het tweede. Samen met het ideaal van totale controle kan dit ertoe leiden dat we met lijden als zodanig geen blijf meer weten. In het leven loopt het soms fout of gaat het niet eens om goed tegen kwaad, maar om dilemma’s – genre: mijn kind heeft een zware erfelijke ziekte, laat ik de zwangerschap doorgaan of niet? – of neveneffecten van keuzes die we ten goede hebben gemaakt. Kortom, tragiek is deel van ons en het is van belang dat de samenleving plaatsen en rituelen voorziet om hiermee om te gaan. Dat kan theater zijn, religieuze of seculiere rituelen om bepaalde levensfases te vieren of erover te rouwen, bijeenkomsten die ons toelaten om te delen wat nodig is. Emoties hebben immers een catharsis nodig: tenzij we ons emotioneel ongemak op anderen willen afwentelen, hebben we nood aan gedeelde scènes om onze emoties te verwerken.

Ik verwijs in dit verband graag naar de Duitse filosoof Odo Marquard (1928-2015). Volgens hem is de mens fundamenteel een homo compensator, een wezen dat compensatie zoekt voor de ongemakken van het bestaan. We willen lasten vermijden en zoeken daarom uitwegen. Dit toont zich volgens Marquard in onze beschuldigingscultuur, waarbij het erop aankomt ‘de kunst het niet geweest te zijn’ goed te beheersen en anderen op de beklaagdenbank te roepen vooraleer die dat met jou doen. Getuige de werking van sociale media. Ten gronde wil Marquard begrijpen waarom het moderne streven naar verlichting geen eenduidig proces is maar hand in hand gaat met een groeiend onbehagen over onszelf. Een orde die God niet langer voor het tribunaal kan dagen valt daardoor terug op mensen die elkaar beschuldigen voor wat er fout loopt in dit bestaan. Wat we vervolgens vrij massaal doen. En er ook massaal over klagen dat het ons overvalt, want parallel met de beschuldigingscultuur loopt de evolutie om onszelf als slachtoffer te presenteren.

Zoals de Nederlandse filosoof Theo de Wit het stelt kan slachtofferschap een aantrekkelijke manier worden om jezelf op de kaart te zetten en aandacht te eisen, maar gaat die aandacht gepaard met een ranzig kantje. Zeker ‘in een postideologische wereld waar “waarheid” vooral gevoelsmatig beleefde waarheid aan het worden is. Respect voor anderen is dan vooral respect voor andermans beleving van de waarheid. De kritische vraag naar de feiten achter die beleving kan dan als uiterst ongewenst worden ervaren; over gevoelens is het namelijk moeilijk discussiëren.’

Wanneer emoties een wapen worden om ons gedrag niet langer ter discussie voor te willen leggen, wordt het lastig om met elkaar samen te leven. Zoals Plato dacht dat je emoties kan uitschakelen om goed te kunnen nadenken, zo probeert men hier het omgekeerde: de gevoelens worden aan het gesprek of het debat onttrokken zodat ze de status van vastliggende waarheid verkrijgen en anderen er geen toegang of zelfs geen verhouding tot hebben.

Dat kan beter, en een sterker besef van de tragiek van het leven kan ons hierbij helpen. Een tragisch mensbeeld impliceert daarom dat we uitgaan van de aanwezigheid van lot, toeval en de afwezigheid van totale controle over ons leven en dat we dit lot delen. Soms overvalt het noodlot ons, maar evengoed zijn wij het die verkeerde keuzes maken waardoor de omstandigheden zich tegen ons keren. Zelfs in een door technologie gestuurde wereld zullen we hier nooit aan ontsnappen. De controle over de levensloop lijkt soms binnen handbereik en toch zijn er voldoende momenten die ons doen beseffen dat we veel zaken niet in de hand hebben: de perfecte baby zal nooit bestaan, wij zullen altijd leed ervaren en zelfs goeie relaties kunnen na vele jaren stuklopen. Om maar enkele zaken op te sommen die een enorme impact hebben op onze emotionele huishouding maar aan onze keuzes ontsnappen.

Even tussendoor… Meer lezen over de filosofie van emoties? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Een tragisch mensbeeld houdt hier rekening mee en biedt een tegengewicht aan de controledwang, de illusie dat we alles zelf in de hand zouden hebben en dat waarheid en geluk eeuwig aan het firmament zouden schijnen.

Van daaruit – we delen het lot dat we niet alles onder controle hebben en dat het leven een aaneenrijging is van wisselende emoties – kunnen we emoties anders begrijpen en niet langer presenteren als vastliggende feiten, maar als zaken die we kunnen delen met elkaar of waarover we in gesprek gaan. Kwetsbaarheid vereist de aanwezigheid van anderen om ons lot draaglijk te houden en emoties uit te wisselen. Daarom hoeven we ons niet per se als slachtoffer te presenteren, wel als feilbare wezens die niet zonder relaties met anderen kunnen. Kwetsbaarheid delen geeft ook erkenning en steun, melige zaken die we niettemin hard nodig hebben om het leven draaglijk en zinvol te maken. Gegeven de toegenomen eenzaamheid in onze samenleving wordt dit een van de grote sociale en emotionele uitdagingen van de komende tijd: hoe wisselen we onze levens op een gepaste manier uit, hoe interageren we met elkaar nu we de traditionele leefverbanden achter ons laten? Natuurlijk willen we allemaal een ‘ik’ zijn, maar jezelf zijn vereist nu eenmaal anderen waarmee je je leven en je emoties kan delen, op welke wijze dan ook.

Een kleine filosofie van grote emoties
Ignaas Devisch
Pelckmans
112 blz.
€ 19,50