Een nieuwe bestuurscultuur? De overheid gaat te rade bij de ethiek

Ilja Leonard Pfeijffer, die in zijn roman over Socrates’ leerling Alkibiades laat zien hoe de democratie ten onder kan gaan, richt zich tot een zaal vol hoge ambtenaren. Hij stelt een sombere diagnose. ‘Het spijt me om dit te zeggen, maar er is een complex van crises in Nederland – ik hoef ze niet eens te noemen – en die wekken de indruk dat de overheid niet voldoende probleemoplossend vermogen heeft. Dat leidt tot een vertrouwenscrisis.’

Geen prettige boodschap, maar de strekking is bij de toehoorders bekend. Dat ‘de bestuurscultuur’ ingrijpend anders moet, is duidelijk sinds het toeslagenschandaal eind 2020 in volle omvang naar buiten kwam – de levens van burgers bleken te zijn verwoest door de inzet van rücksichtsloze algoritmes, complete gezinnen waren uiteengedreven, er waren faillissementen, scheidingen en suïcides veroorzaakt. Een van de pijnlijkste conclusies was dat de fraudejacht halsstarrig werd voortgezet, ook toen al duidelijk was dat er fouten werden gemaakt die desastreuze gevolgen hadden voor burgers.

Hoe kon dit gerepareerd en in de toekomst voorkomen worden? Naast praktische maatregelen zoals schadeherstel en veranderingen in uitvoeringsorganisaties, was ook een overheidsprogramma deel van het antwoord: Dialoog en Ethiek. Het zou erop gericht zijn een ‘veilige gesprekscultuur te creëren waarin ambtenaren ethische kwesties en morele spanningen kunnen bespreken’, om de overheid ‘moreel sterker te maken’.

Tot nu toe is over de uitwerking hiervan niet veel naar buiten gekomen. Omdat er voor dit praktisch-filosofische project een budget is van 10 miljoen euro (verdeeld over vijf jaar) wordt er wel schamper over gesproken. Zoals in berichtgeving in NRC, waarin Dialoog en Ethiek werd afgeschilderd als ‘dialoogestafettes op conferentieoorden’, met gastoptredens van een kunstenaar ‘die blootsvoets het ongezegde komt schilderen’ en een organisatiedeskundige die ‘complexe vraagstukken komt uitdansen en omzetten in spoken word’.

Een nogal vertekenend beeld, gezien de brede activiteiten van Dialoog en Ethiek. Directeur Erik Pool legt uit: ‘Ons team organiseert dialoogsessies en trainingen om duizenden ambtenaren op alle ministeries vertrouwd te maken met reflectievormen en filosofische gesprekstechnieken. We zorgen dat ambtenaren opgeleid worden die deze gesprekken in het vervolg kunnen leiden. Daarnaast onderzoeken we de effecten van dit werk, en bouwen we mee aan reflectieve praktijken van beleidsteams, inspecties en uitvoeringsorganisaties als Rijkswaterstaat en RVO.’

Even tussendoor… Meer lezen over ethiek? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

De oefeningen die Dialoog en Ethiek hierbij gebruikt en de kritische reflecties op het opereren van de overheid, heeft Pool nu gebundeld in Macht en moed. Praktijkboek, opvolger van het theorieboek. Er werkten filosofen als Paul van Tongeren en Rogier van der Wal aan mee, maar ook ambtenaren, onder wie Sandra Palmen. Zij speelde met haar ‘memo Palmen’ een belangrijke rol in het toeslagenschandaal, en staat intussen als kandidaat-Kamerlid hoog op de lijst van NSC van Pieter Omtzigt.

Palmen schreef twee bijdrages over de rechtsstaat, omdat haar ondervraging door de parlementaire commissie ‘een dieper besef van de betekenis van de democratische rechtsstaat’ voortbracht, schrijft ze in een terugblik.

Op de avond dat Pool zijn boek presenteert, ontstaat de indruk dat de thematiek in de hele overheid inmiddels volop leeft. Tijdens de presentatie op de ISVW (Internationale School voor Wijsbegeerte) in Leusden spreken gezagsdragers opmerkelijk openhartige taal. Topambtenaren van verschillende ministeries uiten hun dankbaarheid tegenover Pool en zijn team, voor hun inzet om ethische reflectie een vaste plaats te geven in hun dagelijkse praktijk – van de douane tot de Onderwijsinspectie, van het Ministerie van Defensie tot de Raad van State.

Dick Schoof, secretaris-generaal van Justitie en Veiligheid, noemt Dialoog en Ethiek cruciaal ‘nu de burger zich zorgen maakt over de macht van de overheid’. Ook zegt hij dat de ethiek de ambtenaar erop wijst dat ambtenaren er niet zijn ‘om ministers in het zadel te houden’.

Deze autonomie van de ambtenaar, het vermogen om op (grond)wettelijke of ethische gronden in te gaan tegen een opdracht, is een van de speerpunten in Pools boeken en trainingen. Alida Oppers, inspecteur-generaal van het Ministerie van Onderwijs, gaf er zelf een sterk voorbeeld van toen ze de opdracht weigerde om ‘tien procent van de scholen een onvoldoende te geven’. Oppers: ‘Toen minister Dennis Wiersma deze opdracht gaf, realiseerde ik me: wettelijk gezien mag dit niet, dus als de minister dit plan per se wil doorzetten, ben ik weg. Want inhoudelijk maar ook moreel sta ik hier niet achter.’

Tekst loopt door onder afbeelding

Andere momenten waarop een ambtenaar moed nodig heeft, is als de burger persoonlijk verhaal komt halen. Een van de aanwezige directeuren vertelt hoe zij werd verrast door een volslagen vreemde die voor haar deur stond, die tekst en uitleg wilde over haar beleid. ‘Ik heb hem binnengelaten. Dat was spannend, maar het werd uiteindelijk een goed gesprek.’

Hetzelfde gold voor een stikstof-ambtenaar die in gesprek moest met Farmers Defence Force, die het stikstofbeleid vergeleek met de Holocaust. ‘Ik keek er niet naar uit, maar tijdens het drie uur durende gesprek kwam ik erachter dat ze in elk geval goed geïnformeerd waren. Ook zeiden ze na afloop dat er voor het eerst naar hen geluisterd was.’

Naar burgers luisteren is iets anders dan je oren laten hangen naar bepaalde belanghebbenden. Volgens Ilja Leonard Pfeijffer is de kans reëel dat Nederland afglijdt naar een ‘ochlocratie’: een dictatuur van de massa. ‘Dat beleid aangepast werd in reactie op protesterende boeren en antivaxxers’ zijn volgens hem tekenen in die richting.

Toch klinkt aan het eind van de avond ook hoop door in de woorden van Pfeijffer. ‘Ik ben dankbaar gestemd dat er zoveel goede wil en competentie is in het ambtelijk apparaat. En het zijn juist de ambtenaren die binnen een democratie de blik op de lange termijn gericht kunnen houden.’

Macht en moed praktijkboek
Erik Pool
ISVW Uitgevers
496 blz.
€ 15,-