‘Een goed maxime kan je de waarheid doen vergeten’

Waarover je niet zwijgen kan daarover moet je kort zijn, vinden Martin de Haan en Rokus Hofstede. Want waarom zou je lang spreken over iets dat je ook in weinig woorden kunt zeggen? Al bijna veertien jaar onderhouden de twee vertalers en schrijvers de website maximen.nl, vol ultrakorte puntige uitspraken van schrijvers en filosofen. ‘Een maxime kan je verbluft doen staan door de schoonheid waarmee iets gezegd wordt,’ zegt De Haan. ‘Je vergeet je eigen waarheid en laat je overdonderen. Pas daarna ga je je afvragen: wacht even, klopt het wel wat hier staat? Als je tenminste niet blijft hangen in bewondering, zoals mijzelf vaak overkomt.’

Voor hun nieuwe boek Waarover je niet zwijgen kan hebben De Haan en Hofstede een selectie gemaakt uit de voorraad maximen op hun website. Het vormt de kroon op hun jarenlange gezamenlijke project, vertelt Hofstede. ‘Er staan ondertussen bijna tweeduizend maximen op de website, willekeurig verzameld uit boeken die op ons pad zijn gekomen. In de kroeg kwamen we op het idee om uit die verzameling een boek samen te stellen. Aan het einde van de avond konden we enkel nog in orakels praten. Overigens zijn we ook zelf maximen gaan bedenken, al is Martin daar beter in dan ik.’ De Haan: ‘Ik heb een beknopte geest, dat is het.’

Is dat het kenmerk van een goed maxime, beknoptheid?
Hofstede: ‘De vorm is allesbepalend. Zet er één overbodig woord in en de zin verliest zijn spankracht. De Franse dichter Charles Baudelaire schrijft bijvoorbeeld: “Genot sloopt ons. Werk sterkt ons. Aan ons de keus.” Daar kan geen woord vanaf. De strekking van een aforisme is eigenlijk niet zo belangrijk, die mag onvindbaar of paradoxaal zijn. Het gaat erom hoe krachtig je iets gezegd krijgt in zo min mogelijk woorden, op een manier die een kleine vonk wekt in de geest van de lezer, een kleine schok die inzicht of ontroering of ontnuchtering kan zijn. Of hoe zou jij het formuleren, Martin?’

De Haan, lachend: ‘Ik zou het in minder woorden zeggen. Maar het merkwaardige is dat een maxime wel aanspraak doet op een universele waarheid. Het poneert iets. Neem bijvoorbeeld een aforisme van de Franse essayist Paul Lafargue: “Iedereen bestelen is niemand bestelen.” Normaal denk je bij zo’n uitspraak: dat is wel heel overdreven, bewijs dat maar eens. Maar door de vorm neem je de inhoud serieus. De stilistische kracht zorgt ervoor dat je iets pikt wat je normaal niet zou pikken.’

Waaruit bestaat die stilistische kracht?
De Haan: Dat heeft met ritme te maken, de manier waarop met begrippen gejongleerd wordt, de verrassende pointe die erin zit…’

Hofstede: ‘Daar zat ik op te wachten inderdaad: het verrassingseffect. Er zijn maximen die strak zijn als een metronoom en andere die haast een minuscuul gedicht vormen. Maar wat ze gemeen hebben is een ontwapenende of onverwachte wending die je op het verkeerde been zet. Dat schokeffect is essentieel om de gemeenplaatsen te omzeilen waarin we gewend zijn te denken. Je krijgt een prikkel om een vastgeroest gedachtepatroon te veranderen, om dezelfde dingen anders te zien. Maximen kunnen een heilzaam effect hebben.’

Maakt het daarvoor uit of een maxime waar is?
De Haan: ‘De waarheid wordt opgeschort door de schoonheid van de formulering. Daarmee toont het maxime iets wat eigen is aan de taal: de retorica komt vóór de waarheid. Hoe je iets betoogt heeft veel meer effect dan wat je betoogt. Het is niet voor niets dat Plato de dichters uit zijn ideale staat wilde weren: hij vond mooie taal gevaarlijk. Met dezelfde woorden en stijlmiddelen die je voor de waarheid gebruikt kun je immers ook leugens verkondigen.’

Hofstede: ‘Een mooi bewijs dat de vorm van taal belangrijker is dan de inhoud wordt geleverd door een boekje van de Franse schrijver en historicus Marcel Bénabou, Un aphorisme peut en cacher un autre, te vertalen als: “achter het ene aforisme kan een ander aforisme schuilgaan”. Daarin experimenteert Bénabou met een vaste aforistische structuur. Bijvoorbeeld: kunst is de voortzetting van het toeval met andere middelen, wetenschap is de voortzetting van de kunst met andere middelen, enzovoort. Je kunt zo eindeloos maximen genereren en steeds krijg je de illusie dat er iets belangwekkends gezegd wordt. Daaraan zie je dat het in de eerste plaats de formulering is die zo’n uitspraak energie geeft. Pas later ga je nadenken over de vraag of het waar is wat er staat.’

De Haan: ‘Vaak kom ik daar niet eens aan toe als ik maximen lees. Bij romans denk je ook niet de hele tijd: ben ik het er wel mee eens? Nee, je laat je overweldigen door de taal. Misschien is ons boek wel een anti-filosofisch statement: laten we al dat gedram over waarheid eens achterwege laten en kijken wat er dan gebeurt. In Waarover je niet zwijgen kan betogen we niets, maar laten we het ene aforisme op het andere reageren. Dus dan staat er eerst: “Dat is mijn mening en die deel ik.” En vervolgens: “Dat is mijn mening en die deel ik niet.” En daarna weer: “Van bewijzen wordt de waarheid moe.” De maximen gaan met elkaar echoën.’

Even tussendoor… Meer lezen over taal en filosofie? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Zijn maximen ook waardevol voor het denken?
De Haan: ‘Als je iets kort probeert te formuleren ga je je afvragen: wat is de kern van wat ik wil zeggen? En hoe wil ik de lezer daarvan overtuigen? Het maxime dwingt de filosoof om tot de essentie te komen. Scherp formuleren betekent scherp denken.’

Hofstede: ‘Aforismen hebben ook de functie van zoeklicht. Een maxime kan een enorm samengebalde formule zijn van het denkprogramma dat je wilt uitwerken. We hebben bijvoorbeeld een zinnetje van Bruno Latour opgenomen dat luidt: “Er is geen genezing voor het toebehoren aan de wereld.” Je zou kunnen zeggen dat de hele filosofie van Latour een poging is om die stelling te onderbouwen: het fundamentele idee dat we veroordeeld zijn tot deze planeet en een leven moeten leiden dat samenhangt met dat van alle andere levende wezens. Latours maxime is de grondgedachte van zijn denken, een wet waarvan hij alle nuances heeft proberen te begrijpen. Aan een maxime kunnen telkens nieuwe gedachten ontspringen.’

Waarover je niet zwijgen kan
Martin de Haan en Rokus Hofstede
Athenaeum
112 blz.
€ 12,50