Op mijn vijftiende kocht ik mijn eerste klassieke cd in een Zutphense platenzaak: een selectie pianostukken van Bach. Met de aanschaf van deze cd ontdekte ik een nieuw soort geluk. Een geluk dat ik op repeat zette terwijl ik mij mijmerend terugtrok op mijn jongenskamer.
Waar komt het genoegen vandaan dat een mens kan vinden in de afzondering? In het verhaal ‘De dame in de spiegel’ van Virginia Woolf volgen we de blik van een vrouw die ‘als enige in de zitkamer’ via de spiegel de tuin inkijkt en als ware zij ‘een natuuronderzoeker’ verstopt tussen het groen de dieren observeert en ‘zelf ongezien blijft.’ Het is een situatie die ik me gemakkelijk voorstel en waar ik geregeld naar verlang. Want of ik nu in een gedachte wil blijven hangen of in het soms plotseling opwellende verdriet over het heengaan van mijn vader, in de afzondering lijkt de verstandhouding tussen buiten- en binnenwereld tot een inzichtelijke helderheid te komen.
‘De lichte duif, die in vrije vlucht de luchten klieft waarvan ze de weerstand voelt, zou het idee kunnen krijgen dat het vliegen in de luchtledige ruimte nog veel beter gaat.’ Immanuel Kant (1724-1804) gebruikt het beeld van de duif om in de inleiding van zijn Kritiek van de zuivere rede te benadrukken dat het denken de oneigenlijke neiging heeft zich van de wereld los te maken. ‘Precies zo verliet Plato de wereld van het zintuiglijk waarneembare, omdat die het verstand zulke nauwe beperkingen oplegt, om zich op de vleugels van de Ideeën boven haar uit te wagen in de lege ruimte van het zuivere verstand.’ Maar denken en wereld kunnen niet zonder elkaar, concludeerde Kant: ons hoofd zou leeg blijven als er niets binnenkomt en onze ogen blind als we kijken zonder verstand.
Even tussendoor… Meer shortreads lezen? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
En hoe paradoxaal het ook mag voelen, zelfs je diepste gedachten hebben aan één hoofd niet genoeg. Het denken mag dan nog zo solistisch lijken, zei de Franse filosoof Jean-Luc Nancy (1940-2021) in een gesprek tegen de Duitse denker Daniel Tyradellis (1969), het is altijd ‘aan anderen schatplichtig (of ik het nu wil of niet), en tot anderen gericht (of ik het nu weet of niet).’
Waar komt dan toch de neiging tot afzondering vandaan? In de beroemdste retraite uit de geschiedenis van het denken, ziet René Descartes (1596-1650) af van alles wat hij niet absoluut zeker kan weten, en stelt zichzelf voor ‘als iemand die geen handen heeft, geen ogen, geen vlees, geen bloed, geen enkel zintuig, maar die ten onrechte meent dat hij dit alles wel heeft’. Deze meditatie levert hem het heldere en welonderscheiden ‘ik’ op, dat onbetwijfelbaar moet bestaan. Want zonder ‘ik’ kan ík immers niet in een waan verkeren. Maar misschien heeft Descartes zich wel in de luren laten leggen door de taal?
Want wat is dat voor een ik, dat net als de punt in de meetkunde geen uitgebreidheid kent? Ook de dame in de spiegel bij Woolf, ‘die behoorde tot die zwijgzame mensen die hun gedachten in wolken van stilte gevangen houden’ krijgt geen vat op het zelf, niet in de spiegel van haar uiterlijk, noch in de reflecties van haar binnenwereld. ‘Haar hoofd was als haar kamer, waarin lichtvlekken naderden en wegtrokken.’ En inderdaad, waar kan het ik dat zich afzondert anders zijn dan in de wereld waaruit we ons nooit kunnen terugtrekken?
In de online rubriek ‘shortreads’ zoekt Filosofie Magazine elke week in een kort essay naar het antwoord op een alledaagse filosofische vraag.
