De moraal ligt diep

Een visie op ethiek als die van Sauer werkt ontnuchterend en misschien zelfs desillusionerend. Met zijn typische humor waarschuwt de auteur al in de inleiding voor dit effect. Hij gaat ‘een lang verhaal’ vertellen en vraagt zich af of ‘we’, namelijk de schrijver en zijn lezers, aan het eind ‘nog wel van elkaar houden’. Bovendien komt Sauer op een buitengewoon doorwrochte wijze tot zijn conclusie. Hij neemt de ontwikkeling van de moraal vanuit een evolutionair, cultuurhistorisch, politiek en ­sociaal-maatschappelijk perspectief onder de loep. Al deze perspectieven worden met elkaar verbonden door een filosofische analyse.

Hiermee laat Sauer haast en passant de meerwaarde van wijsbegeerte zien: we lezen bijvoorbeeld over de evolutie van de mensheid of de ontwikkeling van moderne wetenschap en techniek, maar raken als lezers nooit in zo’n perspectief opgesloten. Daarbij maakt de filosoof duidelijk dat hij zich bezighoudt met ‘diepe geschiedenis’. Dat wil zeggen: hij noemt niet te veel jaartallen; hij is vooral op zoek naar de grote verbanden en achtergronden. Zeer adequaat lijkt mij Sauers opmerking dat de bron van onze moraal eveneens ‘diep’ is, namelijk niet te achterhalen. Een gevaar van zijn brede en ­multidisciplinaire benadering is dat deze gemakkelijk tot simplificatie en generalisatie kan leiden, maar Sauer weet deze gevaren te vermijden. Zijn gerichtheid op de grote greep en zijn schrijfstijl vol bravoure leveren nieuwe inzichten op – een werking die ik alleen kan vergelijken met die van andere (literaire) auteurs zoals Harry Mulisch.

Een van de verrassende inzichten is dat Nietzsche het met zijn moraalkritiek niet bij het rechte eind had. Sauer stelt dat zijn nadruk op het verschil tussen de ‘herenmoraal’ van de vrijgevochten individuen en de ‘slavenmoraal’ van het christendom onjuist is. Nietzsche situeert dit contrast in de overgang van de ‘edele’ Griekse moraal naar de ‘gedegenereerde’ christelijke opvattingen. Niet waar, stelt Sauer; je moet veel dieper in de geschiedenis duiken.

Wat is dan wel een plausibel verhaal over de ontwikkeling van de moraal? Volgens Sauer heeft de mensheid zich vanaf de prehistorie in steeds grotere samenwerkingsverbanden georganiseerd. Voor die coöperatie was een gedragscode nodig. Enerzijds maakte dit vermogen tot samenwerken de mensheid als geheel tot het machtigste wezen op aarde. Anderzijds hebben de samenwerkingsverbanden volgens Sauer ‘onze morele disposities beperkt tot degenen die wij tot “onze” groep rekenen’. Op die manier ligt zowel de kracht van de moraal als de ethische conflictstof diep in de geschiedenis verborgen.

Sauer laat op overtuigende wijze zien dat de moraal haar dubbelrol als katalysator van menselijke expansiedrift en als polarisator tussen verschillende groepen steeds effectiever speelt. Zo zijn we als mensheid in staat gebleken om steeds grotere en complexere samenlevingen op te bouwen, maar nam de sociale ongelijkheid net zo hard toe. Geleidelijk aan gingen onze ogen ook open voor allerlei vormen van onrechtvaardigheid en onderdrukking, een proces dat in de vorige eeuw in een stroomversnelling terechtkwam: ‘De twintigste eeuw ontdekt met veel pijn de gehele mensheid en probeert moreel willekeurige grenzen tussen volken en “rassen” af te breken, om de cirkel van de morele gemeenschap nogmaals geheel nieuw te tekenen. Dat is de idee van de expanderende cirkel van de moraal.’

Het probleem is dat het groepsdenken nooit uit het collectieve systeem van de mensheid is verdwenen. We hebben allemaal de neiging om de wereld in een ‘wij’ en een ‘zij’ te verdelen. Vandaar dat de polarisatie volgens Sauer in de recente geschiedenis toeneemt. Een heet hangijzer binnen de mondiale politiek is vanzelfsprekend de klimaatcrisis. Sauer noemt deze problematiek terecht een ‘gevangenendilemma’ (naar het beroemde gedachte-experiment uit de speltheorie), omdat het voor een individu logisch is om zo veel mogelijk energie te gebruiken, terwijl dit op wereldniveau juist slecht uitpakt. In dit geval laat onze neiging tot samenwerking het helaas afweten.

Haarfijn legt Sauer uit dat extremistische milieuactivisten niet adequaat op deze problematiek inspelen omdat ze de mensheid willen bewegen tot actie door de problemen extra dik aan te zetten: ‘Dat leidde tot steeds grotere paniek, steeds grotere overdrijving van de situatie en steeds extremere voorstellen, die voor de grote massa steeds minder acceptabel werden: “We moeten de wereldbevolking binnen twintig jaar terugbrengen tot een miljard mensen en allemaal voortaan van de welvoorziene opbrengsten van ons achtertuintje leven, anders dreigt de apocalyps.”’

Treffend stelt Sauer dat zo’n opvatting voor het grote publiek volkomen onacceptabel is. Op politiek vlak ontstaan direct twee kampen: een groep klimaat­sceptici die alle serieuze voorspellingen van bezorgde klimaatonderzoekers negeren en een aantal onheilsprofeten die weinig met de wetenschap op hebben en de toekomstscenario’s in de zwartst mogelijke tinten afschilderen. Op die manier ontstaat polarisatie doordat we te weinig rationeel zijn of – om het met Kant te zeggen – we ons ‘niet bedienen van ons verstand’.

Waar het volgens Sauer op aankomt is om je te realiseren dat onze politieke overtuigingen instabiel, oppervlakkig en niet goed geïnformeerd zijn. Zo getuigt polarisatie van een blinde emotionaliteit: als we niets met de ander hebben, dus als wij ons niet met die ander kunnen identificeren, vinden we die eng en beginnen we die te haten. In plaats van ons voor de onbekende ander te openen, doen we de deur van onze geest op slot. We bombarderen anderen tot het andere kamp of ‘de tegenpartij’. Een gemiste kans volgens Sauer, want als we onze emoties even in de ijskast zetten en helder gaan redeneren, wordt het algauw duidelijk dat er meer is dat ons met elkaar verbindt dan dat ons scheidt. Jammer genoeg wordt deze connectie vaak niet opgemerkt.

Betekent dit dat we pessimistisch moeten worden over de kracht van de moraal? Integendeel. Volgens Sauer heeft de mensheid het vermogen om diepgaand op zichzelf te reflecteren. Vanuit dit collectieve zelfinzicht kunnen we vervolgens handelen. Sauer schrijft: ‘Onze politieke meningsverschillen zijn meestal slechts oppervlakkig, en onder dat oppervlak zijn er diepgaande, universele, morele waarden die alle mensen met elkaar delen en de basis van een nieuwe toenadering kunnen vormen.’ Een optimistische boodschap, die Sauer met evenveel charme als overtuigingskracht brengt. Als we voorbij onze eigen groep kunnen kijken en een ernstige blik werpen op wat ons verbindt in plaats van wat ons verdeelt wordt de wereld – wie weet sneller dan wij denken – nog eens één.

Lees ook de voorpublicatie van Moraal: De nuttige mythe van morele vooruitgang

Moraal. Goed en kwaad van prehistorie tot polarisatie
Hanno Sauer
De Bezige Bij
432 blz.
€ 29,99