Muziek is een taal die lastig valt te vertalen naar onze spreektaal. In die vertaling lijkt er in elk geval veel van het luisterplezier verloren te gaan. Vandaar dat filosoferen over muziek – en in het verlengde daarvan wetenschappelijk onderzoek naar muziek – zelden ten goede komt aan de ervaring ervan. Wat dat betreft lijken seks en muziek op elkaar. Toch wil filosoof en muzikant Jos Kessels met zijn boek Taal geven aan muziek. Een nieuwe harmonieleer die muzikale ervaring juist verdiepen. Hij richt zich dan ook niet op wetenschap, maar kiest voor fenomenologie: ‘Wat doet de ervaring van muziek met ons?’
Seks en muziek lijken op elkaar
Kessels haalt daarbij vele filosofen aan – zoals Schopenhauer, die muziek als de hoogste kunstvorm ziet omdat ze over de kern van het leven gaat –, maar verreweg de belangrijkste denker is Willemien. Als kind kreeg Kessels pianoles, als puber stapte hij over van klassiek op jazz en op wat latere leeftijd keerde hij terug naar klassiek door les te nemen bij Willemien. Zij leert hem goed luisteren. Bij elk stuk dat hij met haar instudeert, krijgt hij de opdracht om het verhaal achter de muziek in woorden uit te drukken en te zeggen wat het met hem te maken heeft. En zo komt hij te vertellen over vrolijk huppelende mannetjes, over dromen en over ruzies met vrienden. Dat levert vaak wonderlijke passages op, zoals wanneer hij naar een stuk van de Nederlandse componist Louis Andriessen luistert: ‘Ik loop met Coltrane, Cage en Andriessen door een Vinex-wijk. Aan de achterkant van een huizenrij zie ik een man die op zijn hoofd probeert te staan in zijn tuin. Maar hij zakt steeds weg; hij kan zijn hoofd en rug niet recht houden, alsof hij van rubber is. Het is geen gezicht. Binnen zit zijn vrouw thee te drinken en de krant te lezen.’
Beweging
Door muziek op een dergelijke hallucinerende manier te verwoorden, komt hij juist voorbij de woorden en ervaart hij beter de diepere ‘waarheid’ die elk stuk ons te zeggen heeft. Een waarheid die wetenschap en taal ons niet kunnen bieden. Zo luistert hij naar een compositie uit de twaalfde eeuw van de componist Perotinus. Hij beschrijft het als een stuk waarin van alles beweegt, maar dat toch nergens naartoe gaat. Dat past volgens de filosoof bij de tijdservaring van die eeuw, waarin Gods schepping eeuwig is en het leven een voortdurend herhaalde cyclus. Door de verregaande secularisatie die sindsdien heeft plaatsgevonden kunnen wij ons deze twaalfde-eeuwse cyclische visie op tijd niet meer voorstellen, maar door te luisteren naar Perotinus’ Viderunt Omnes ervaren we die toch.
Even tussendoor… Meer lezen over muziekfilosofie? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Of neem Beethovens Vijfde Symfonie, een stuk uit de tijd van de Verlichting en de Romantiek, van grote botsende ideeën. Daar vertelt deze symfonie over, zo leerde Kessels van Willemien. Het is een soort discussie. Het beroemde ta-ta-ta-taaa uit het begin van deze symfonie vertaalt Willemien als ‘Het is niet waar’. Kessels is enthousiast over deze verwoording. Hij schrijft: ‘En het is duidelijk, dit is geen debat van lichtgewichten (…). De inzet is evenmin triviaal: het gaat om waarheid en onwaarheid, vrede en oorlog, de verleiding van menselijke kleinzieligheid en de noodzaak om je daarboven te verheffen, door het onheil onder ogen te zien en het met alle kracht te weerstaan.’
Vogelgefluit
Kessels houdt een warm pleidooi voor een nieuwe harmonieleer – zeer belangrijk in deze tijd waarin wetenschap steeds meer als enige aanspraak maakt op waarheid. Muziek kan volgens de filosoof de logos en de mythos samenbrengen, en ons zo een diepere waarheid laten inzien. De vraag blijft wel of dat een ‘universele’ waarheid is of de ‘particuliere’ van filosoof Jos Kessels. Daar komt bij dat Kessels het zichzelf soms wel wat gemakkelijk maakt. Zoals wanneer hij zegt dat de neiging van muziek om ons boven onszelf uit te tillen ook blijkt uit het feit dat vogels alleen zingen als ze hoog in de boom zijn. Tja, als ze hard gaan fluiten wanneer ze op de grond zitten, dan zijn ze wel een erg makkelijke prooi. Maar dat neemt allemaal niet weg dat Taal geven aan muziek geslaagd is in zijn opzet. Het boek maakt enthousiast: je krijgt zin om je de harmonieleer van Kessels eigen te maken en lekker naar muziek te luisteren.
Taal geven aan muziek. Een nieuwe harmonieleer
Jos Kessels
Boom
224 blz.
€ 24,90
