Al het nieuws is fake nieuws
Jean Baudrillard (1929-2007)
Kun je te weten komen wat er aan de andere kant van de wereld gebeurt? Je kunt een documentaire gaan kijken of erover lezen op sociale media. Je nieuwsgierigheid wordt zo misschien gestild, maar weet je dan ook echt de waarheid? Volgens de Franse filosoof Jean Baudrillard niet, want de media laten de werkelijkheid niet zien. Doordat ze feiten onherroepelijk in een verhaalvorm gieten (dit zijn de helden, dat de slechteriken) en altijd slechts een deel van de situatie tonen, creëren de media een eigen, nieuwe werkelijkheid.
Een berucht voorbeeld is dat van een Koeweitse verpleegster die tijdens de Golfoorlog op televisie vertelde hoe Iraakse soldaten baby’s vermoordden. Het verhaal bleek onwaar: de vrouw was geen verpleegster en was zelfs niet in Koeweit tijdens de oorlog. Toch had het verhaal reële gevolgen, want het landde bij miljoenen Amerikaanse televisiekijkers en zorgde voor een breed draagvlak voor het besluit van de VS om zich te mengen in het conflict.
Zo worden onze kennis en handelingen dus gebaseerd op door de media gecreëerde ‘simulaties’, nabootsingen van de werkelijkheid, en zelfs op ‘simulacra’, simulaties waarvan het origineel niet meer of nooit heeft bestaan (zoals het verhaal van de ‘verpleegster’). De realiteit waarin we leven is volgens Baudrillard een ‘hyperrealiteit‘ geworden: een wereld waarin spektakel vooropstaat en beelden en woorden niet langer verwijzen naar de werkelijkheid.
Hyperrealiteit
Met de opkomst van AI lijken we alleen maar verder van de werkelijkheid af te drijven. Maar misschien bestond die werkelijkheid allang niet meer. Volgens Baudrillard heeft het in elk geval weinig zin om te doen alsof er buiten de hyperrealiteit nog een waarheid bestaat. ‘Het simulacrum is nooit datgene wat de waarheid verbergt – het is de waarheid die verbergt dat er geen is,’ schrijft hij. Alleen wat fake is, is nog echt.
Jean Baudrillard is een Franse postmoderne filosoof. Hij hield zich vooral bezig met de invloed van technologie en media op de moderne mens.
We amuseren onszelf te pletter
Neil Postman (1931-2003)
In de roman 1984 schetst de Britse auteur George Orwell een angstaanjagend toekomstbeeld: een wereld van constante controle en angst. Aldous Huxley gooide het in Brave new world over een andere boeg: niet angst onderdrukt de mensheid in Huxleys toekomstige wereld, maar vermaak. In deze nachtmerriesamenleving zijn liefde, wetenschap, religie en kunst afgeschaft. Hoewel het leven van elke inwoner volledig door de staat wordt bepaald, is niemand nieuwsgierig naar andere mogelijkheden, omdat ze continu worden afgeleid met entertainment. Iedereen geeft zich over aan de onderdrukking – zolang ze maar kunnen genieten.
‘Orwell vreesde dat de waarheid voor ons verborgen zou worden. Huxley vreesde dat de waarheid zou verdrinken in een zee van irrelevantie,’ schrijft de Amerikaanse mediacriticus Neil Postman in het voorwoord van Amusing ourselves to death (Wij amuseren ons kapot, 1985). Volgens Postman leven we eigenlijk al in Huxleys toekomstbeeld: we geven ons over aan amusement en afleiding, zonder oog te hebben voor wat we daardoor allemaal verliezen.
De waarheid verdrinkt in een zee van irrelevantie
Een van de grote oorzaken voor deze situatie is volgens Postman de televisie. Geschreven teksten geven de lezer de kans om zich op de inhoud te concentreren, maar op televisie is het beeld het belangrijkst. Het nieuws en andere serieuze vormen van media staan in directe concurrentie met reclames, films en realityshows. Om de aandacht vast te houden moet alle informatie daarom vermakelijk worden gebracht – anders zapt de kijker verveeld verder. Dat heeft grote gevolgen: politici worden steeds vaker verkozen op basis van charisma in plaats van hun argumenten en de overvloed aan informatie die beschikbaar is, maakt zelfs de belangrijkste onderwerpen triviaal.
Ondertussen zijn we alweer verder. Op sociale media worden beelden van oorlogsconflicten afgewisseld met kattenvideo’s en vechten bedrijven om onze aandacht. Kunnen we nog nieuwsgierig zijn in een wereld waarin alles triviaal is geworden?
Neil Postman is een Amerikaanse mediawetenschapper. Hij staat bekend om zijn boek Wij amuseren ons kapot, waarin hij onderzoekt welke invloed moderne media hebben op de menselijke geest en samenleving.
Medeleven moet je oefenen
Martha Nussbaum (1947)
Elke dag schotelen media ons verhalen voor over natuurrampen, oorlogen en economische crises. Die berichten over nare gebeurtenissen zijn niet heel uitnodigend om de krant open te slaan. Wat heeft het voor nut om deprimerend nieuws te volgen? Een oorlog aan de andere kant van de wereld wordt niet minder bloederig als jij en ik ons erin verdiepen. Waarom zou je eigenlijk willen lezen over een aardbeving in Japan?
Volgens de Amerikaanse filosoof Martha Nussbaum draagt het lezen van verhalen bij aan onze persoonlijke ontwikkeling, ook wanneer ze niet positief zijn. Met zulke verhalen train je wat Nussbaum je ‘narratieve verbeelding’ noemt: het vermogen om je in een ander in te leven en diens emoties, wensen en verlangens te begrijpen. Door het verhaal van een ander te lezen, vergroot je je medeleven.
Daarvoor moeten verhalen wel prikkelend zijn, vindt Nussbaum. Verhalen die ons aanspreken zorgen ervoor dat we nieuwsgierig worden en meer willen weten. Journalistiek gaat volgens Nussbaum dus niet alleen om het opschrijven van feiten of om kennisoverdracht, maar ook om het stimuleren van een open houding en het vergroten van ons inlevingsvermogen. Als we door die bril naar het nieuws kijken, worden de mensen die we zien of waarover we lezen personen met emoties en gedachten, niet alleen bijfiguren in een economische of ecologische ramp. Lezen over een aardbeving in Japan maakt je misschien geen beter, maar wel een meelevender mens.
Martha Nussbaum is een Amerikaanse filosoof. Ze ontwikkelde de capability approach, de ethische stroming die stelt dat je voor een waardig leven de mogelijkheid moet hebben om bepaalde vermogens te ontwikkelen, zoals spelen of emoties uiten.
Alleen goed nieuws kan ons redden
Peter Sloterdijk (1947)
Wat maakt de mens een nieuwsgierig wezen? Dat hij graag op de hoogte is van de laatste nieuwtjes? Of dat hij ondanks zijn overvolle kast met ongelezen boeken toch nieuwe blijft kopen? Volgens de Duitse filosoof Peter Sloterdijk ligt onze nieuwsgierigheid dieper: ze is een natuurlijke eigenschap van de mens. In tegenstelling tot andere dieren oriënteren we ons vooral met onze ogen en oren. Omdat deze zintuigen altijd van een afstand werken, maken ze ons van nature gericht op de toekomst en op alles wat nog niet is.
De stem was het eerste massamedium
Die focus op horen en zien heeft beïnvloed hoe mensen communiceren. Toen we nog in kleine horden leefden, telde alleen wat hoorbaar was. De reikwijdte van de stem bepaalde de grenzen van de wereld. Dat maakt de stem tot het eerste massamedium, schrijft Sloterdijk. Maar zodra het schrift werd uitgevonden, werd communicatie losgemaakt van aanwezigheid: fysiek afwezige stemmen, zoals die van machtige figuren of religie, konden de mensen van veraf bereiken en invloed op hen uitoefenen. Met de komst van meer media- en handelsvormen veranderde de mens steeds meer in een wezen dat op afstand in contact staat met de rest van de wereld. Tegenwoordig leven we in een wereldsamenleving die alleen kan bestaan dankzij massamedia: nieuws is de wereldtaal die ons allemaal verbindt.
We leven in wat ooit de utopie was: een global village waarin iedereen met elkaar verbonden is. Maar nu we een wereld hebben waarin we alles kunnen weten, horen we vooral wat er misgaat, ziet Sloterdijk. Lang leefde men vanuit het idee dat goed nieuws ons vooruit helpt. Verlichting, technologie en democratie waren producten van het geloof dat informatie de wereld beter maakt. Maar we blijken juist scherper te zijn geworden op dreigingen. Slecht nieuws trekt eerder onze aandacht en heeft meer urgentie. Sloterdijk stelt daarom dat de mensheid voor de uitdaging staat een nieuwe grond van samenhang te vinden, anders dan rampen, oorlogen en crises. Wie er toch voor kiest nog een extra boek aan te schaffen, doet er goed aan zichzelf te trakteren op een hoopvol perspectief.
Peter Sloterdijk is een Duitse cultuurfilosoof. Hij schrijft over menselijke ontwikkeling, globalisering en cultuur, en staat bekend om zijn vernieuwende, soms controversiële mediakritiek.
