De slogan ‘een beter milieu begint bij jezelf’ staat sinds de jaren negentig in het collectieve bewustzijn van Nederland gegrift. Maar de suggestie dat individuele keuzes ten grondslag liggen aan een betere wereld is niet meer algemeen aanvaard. Duurzaamheidsjournalist en filosoof Jaap Tielbeke schreef een paar jaar geleden het boek Een beter milieu begint niet bij jezelf. En Milieudefensie verkoos de kreet zelfs tot slechtste slogan aller tijden. Het is namelijk maar zeer de vraag of jouw gedrag een groot verschil maakt. Niet dat consumentenkeuzes er geheel niet toe doen, maar ze volstaan niet als oplossing voor de wereldproblemen van deze tijd. Jij bent slechts een piepklein radertje in een groot en moeilijk te veranderen systeem. In de ethiek voert dat tot ‘het probleem van inconsequentialisme’: het heeft geen zin om offers te maken voor de goede zaak als jouw handelingen niet meer zijn dan een druppel in de oceaan. Dat geeft te denken: maakt het uit dat jouw individuele handelen er niet toe doet?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
JA
In de gevolgenethiek wordt de juistheid van een handeling afgemeten aan de gevolgen ervan. Voor deze stroming is ‘inconsequentialisme’ een prangend probleem. Het heeft geen zin om te volharden in goed gedrag dat geen effect sorteert. Dat geldt voor ons individuele gedrag, maar ook in een bedrijfscontext. Stel: een olieproducent maakt grote winst en schaadt daarmee het milieu. Zolang er sprake is van een concurrerende oliemarkt zullen andere bedrijven deze winst willen opstrijken als het bedrijf in kwestie ophoudt met boren. In de klimaatzaak van Milieudefensie tegen Shell bracht de oliemaatschappij dit argument dan ook in als verweer: pompt Shell de olie niet op, dan zal de internationale concurrentie dat wel doen. Oftewel, het maakt geen verschil of Shell de olie in de grond laat zitten of niet: de gevolgen voor het klimaat veranderen er niet mee.
Hoe kan het probleem van inconsequentialisme worden beantwoord? Binnen de gevolgenethiek bestaat het antwoord erin om manieren te vinden waarop je – als bedrijf of als individu – wél een relevant verschil kunt maken. Neem nog eens ons individuele handelen. We kunnen onze eigen invloed vergroten door gezamenlijk op te trekken en onze krachten te bundelen; door sociale bewegingen te vormen en ons als verenigde burgers binnen een democratie te laten gelden. Onze voornaamste plicht is niet om onze eigen voetafdruk te minimaliseren, maar om bij te dragen aan een collectief dat daadwerkelijk invloed kan uitoefenen.
Jouw handelen kan anderen verleiden hetzelfde te doen
NEE
Dat onze individuele daden geen grote gevolgen hebben, is niet voor elke ethische benadering een probleem. Volgens de plichtethiek gaat moreel handelen niet om de gevolgen, maar om de intentie die met een handeling gepaard gaat. Het goede doen betekent je morele plicht volgen: doen wat je, vanuit moreel besef, zou móéten doen. Dat jouw bijdragen de wereld niet zullen redden, is nog geen vrijbrief om niet het goede te doen. Volgens Immanuel Kant, de beroemdste aanhanger van de plichtethiek, verplicht de moraal ons om te handelen volgens regels waarvan je zou willen dat die voor iedereen zouden gelden. Je mag geen uitzondering maken voor jezelf. Je dient moreel te handelen, ongeacht of de rest van de wereld je daarin nu volgt.
In harmonie met de morele wet
Ook een derde ethische benadering, die van de deugdethiek, geeft redenen om ons niet blind te staren op de gevolgen van ons handelen. Door het goede te doen stellen we een voorbeeld, dat anderen kan verleiden om een vergelijkbare houding aan te nemen. Een voorbeeldige houding is prijzenswaardig en laat sporen na in het sociale verkeer. Morele rolmodellen, die de rug rechten en handelen zoals iedereen zou moeten handelen, oogsten lof en bieden inspiratie. Zodoende kan de deugdzame houding van een enkeling bredere navolging krijgen, en is het best mogelijk dat jij, als individu, uiteindelijk wél een groot verschil maakt.
