In 2019 werden de website en het Twitter-account van de Amerikaanse epilepsiestichting gehackt en bestookt met flikkerende beelden, vermoedelijk om bij bezoekers een epileptische aanval uit te lokken. Dat toont maar weer dat internet niet altijd het beste in de mens naar boven brengt. Je kunt je afvragen of zoiets naargeestigs ook in de offline sfeer had kunnen gebeuren. Zouden mensen het in hun hoofd halen om een gebouw van de epilepsiestichting binnen te vallen en patiënten met flikkerende beelden te bestoken? Dat is moeilijker voor te stellen. Waarom gebeurt het dan wel online? Seksuele intimidatie, trollen, haatzaaien en oplichting zijn op internet aan de orde van de dag. Toegegeven: kwaadaardig gedrag online staat niet op zichzelf; het is een voortzetting van offline interacties, maar dan met andere middelen. Toch lijkt het alsof in de online sfeer morele grenzen vaker worden overschreden. Is dat minder erg, omdat het toch alleen maar online gebeurt?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Nee
Techniekethicus Jeroen van den Hoven spreekt van moral fog (morele mist) om online kwaadaardigheid te duiden. In de online sfeer zijn de gevolgen van ons handelen een stuk ondoorzichtiger en is onze morele gevoeligheid afgestompt. Dat heeft een corrumperende invloed op ons gedrag. Anonimiteit draagt hieraan bij: als je anoniem kwaad doet, is er niemand die jou om je gedrag kan veroordelen. Je stelt je reputatie niet in de waagschaal en je kunt wegkomen met slechte daden. Bovendien zijn in online interacties slachtoffers vaak onzichtbaar: daders zien hun reactie niet en zijn hierdoor minder geneigd tot empathie. Ook sociale isolatie draagt bij aan online wangedrag. Als je alleen achter je computer zit, kun je de meest rare ideeën in je hoofd halen en daar direct naar handelen. De virtuele sfeer heeft een vervreemdend effect. Die creëert een barrière: je wordt afgeschermd van de negatieve gevolgen van je handelen, wat leidt tot morele onthechting. Maar vergoelijkt deze ‘morele mist’ slecht gedrag? Soms zeker niet. Je kunt de these van morele mist vergelijken met Hannah Arendts idee over de banaliteit van het kwaad. Net zoals een gehoorzame bureaucraat kan transformeren tot een essentieel radertje in het systeem van de Holocaust, zo kan een verveelde student achter zijn laptop veranderen in een hacker, pestkop of extremist. De notie van morele mist dient om die transformatie te begrijpen, niet om die te excuseren.
Online ben je afgeschermd van de gevolgen van je handelen
Ja
Er zijn situaties waarin de overgang van face-to-face naar online als verzachtende omstandigheid geldt. Een mogelijke reden daartoe is dat vanwege de mistigheid van de online sfeer ‘moreel geluk’ vaak een factor van betekenis is. Neem de verspreiding van seksueel getint beeldmateriaal. Stel dat scholier A scholier B wil verleiden en via WhatsApp een intieme foto van zichzelf deelt. Scholier B deelt die foto op zijn beurt met zijn beste vriend, die de foto doorstuurt naar een appgroep. In een mum van tijd gaat het beeld de hele school rond. In hoeverre treft scholier B blaam? Allicht had hij de foto niet met zijn vriend moeten delen, maar de gevolgen hiervan had hij niet voorzien. In deze situatie is er sprake van wat je ‘morele pech’ kunt noemen: een handeling die vrij onschuldig lijkt (het delen van een intieme foto met één vriend) heeft gevolgen die een stuk minder onschuldig zijn. Ook al gaat scholier B hier niet vrijuit, de pech die hem ten deel valt legt enig gewicht in de schaal. Dergelijke vormen van geluk en pech komen regelmatig voor in de online sfeer, waar informatie met groot gemak en een vaak onbekend publiek kan worden verspreid. De viraliteit van online netwerken werkt grootschalige gevolgen in de hand. Bovendien is er, ook bij duidelijk slachtofferschap, niet altijd sprake van eenduidig daderschap. De online sfeer brengt nieuwe onzekerheden en kwetsbaarheden met zich mee, die vragen om toegesneden morele oordelen.
