Op zaterdag 1 juli 2023, tijdens Keti Koti, was het precies 150 jaar geleden dat de slavernij in de Nederlandse koloniën ten einde kwam. Tijdens een toespraak in het Oosterpark in Amsterdam bood koning Willem-Alexander die dag excuses aan voor het Nederlandse slavernijverleden, in navolging van premier Mark Rutte een halfjaar eerder.
Volgens de Vlaamse cultuursocioloog Rudi Laermans hebben die excuses een grote symbolische lading: ‘Dat een land als Nederland berouw toont heeft een betekenis die je niet moet onderschatten. Hiermee maakt het nog altijd machtige Nederland een kniebuiging voor de slachtoffers, wiens rechten het brutaal geschonden heeft. Nederland plaatst zichzelf hiermee op gelijke hoogte met hen.’
Hoe kunnen we de betekenis van dergelijke excuses interpreteren?
‘De Duitse socioloog en filosoof Georg Simmel schreef dat er een verschil is tussen schaamte en spijt. Schaamte voor je handelen ontstaat door de blik van de ander, doordat de ander je misprijst. Spijt is een innerlijke wroeging, die maar door blijft spelen. Je hebt iets fout gedaan en je voelt je er niet alleen beschaamd over, maar ook schuldig. Bij spijt voel je dat je iets goed te maken hebt. Met excuses doe je een betuiging van die spijt.’
Waarom heeft het toch zo lang moeten duren voordat er excuses worden gemaakt? De slavernij is al 150 jaar afgeschaft.
‘Om excuses aan te bieden, moeten de twee partijen in hun relatie niet te ver van elkaar afstaan. Dat was eerder niet zo. De koloniale machten zagen de volkeren die ze onderdrukten als primitieven en barbaren. Daardoor was er geen noodzaak om rekenschap af te leggen van hun handelen. Dat was destijds al een vreemde gang van zaken, want de denkers van de Verlichting pleitten al voor universele waarden. Blijkbaar lag er lang toch een westerse grens. De universele mensenrechten golden niet voor vrouwen, slaven, en mensen in de kolonies; zij vielen buiten de menselijkheid.’
Even tussendoor… Meer lezen over mensenrechten? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Wat is er veranderd dat die mensen nu toch als gelijkwaardig worden gezien?
‘Westerse landen zijn de eersten die de universaliteit predikten, maar gaven hieraan zelf lang niet altijd gehoor. Die paradox is de laatste jaren tot ontploffing gekomen. Dat komt onder andere door globalisering, maar ook door druk van binnenuit. In mijn thuisland België voert de Congoleze gemeenschap de druk op de overheid op voor excuses. Die druk komt dus niet van Congo, maar in de eerste plaats vanuit het postkoloniale bewustzijn van nazaten in België zelf.’
Hoe belangrijk is het verzoeningselement voor de betekenis van excuses?
‘Heel belangrijk. Dat is ook waarom er in Zuid-Afrika na de apartheid een nationale verzoeningscommissie werd opgericht. Een meerderheid heeft een minderheid onrecht aangedaan, en de kloof daartussen moet nu worden overbrugd; daders en slachtoffers moeten met elkaar worden verzoend.
Excuses zijn een performatieve taalact: met het uitspreken van excuses verander je iets in de werkelijkheid. De dader is niet meer alleen de moordenaar, maar komt tot inkeer, en wordt daardoor ook publiekelijk aanspreekbaar op zijn handelen.’
Linda Nooitmeer, voorzitter van het Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden en erfenis, gaf in aanloop naar Keti Koti aan dat ze hoopt dat de koning ook aandacht zou besteden aan het wegwerken van achterstanden in een herstelprogramma voor de nazaten van de tot slaaf gemaakten. Hoe belangrijk is financiële compensatie voor excuses?
‘De economische en politieke verhouding tussen de koloniale machten en de voormalig gekoloniseerden is nog steeds niet gelijk. Symbolisch moet de voormalige koloniale macht zich nu verlagen, maar het is logisch dat de ander dan zegt: jullie huidige politieke en economische macht teert op jullie voormalige koloniale macht, op de voormalige uitbuiting. Slachtoffers willen boter bij de symbolische vis.’
