‘Verlichting is het uittreden van de mens uit de onmondigheid waaraan hij zelf schuldig is.’
‘Sapere aude! Heb moed om je eigen verstand te gebruiken,’ roept Immanuel Kant op in zijn pamflet ‘Beantwoording van de vraag: wat is verlichting?’ (1784). De meeste mensen hebben de neiging om denken vooral aan anderen over te laten, zag de Duitse filosoof: laat de predikant of priester maar bepalen wat ik geloof. Door die onmondigheid zit de mens zijn eigen vrijheid en vooruitgang in de weg, geloofde Kant.
Ook tegenwoordig kunnen we nog wel wat verlichting gebruiken, vindt schrijver Lale Gül (1997). Gül ontworstelde zich een paar jaar geleden aan het streng islamitische milieu waarin ze opgroeide en verwerkte die ervaring tot de romans Ik ga leven (2021) en Ik ben vrij (2024). Gül: ‘Veel mensen durven niet zelf na te denken. Zo was ik op de Koranschool vroeger de enige die vragen stelde bij wat de docent bracht als absolute waarheid. Hoezo moeten zondaars voor eeuwig naar de hel? En gaat echt iedere niet-moslim daarheen, oftewel driekwart van de wereldbevolking? Dat werd op zijn zachtst gezegd niet gewaardeerd.’
In 2024 is het driehonderd jaar geleden dat Immanuel Kant (1724-1804) werd geboren. De Duitse filosoof is een van de belangrijkste moderne filosofen en hij moedigde iedereen aan om ook zelf te denken. In de online serie ‘Durf te denken’ reageren bekende denkers en doeners op citaten van de Duitse verlichtingsdenker.
Het is niet een tekort aan intelligentie, maar een gebrek aan moed dat de onmondige mens parten speelt, dacht Kant. Dat herkent Gül, die dagelijks berichten krijgt van jongeren die zich bekneld voelen in hun vrijheid door hun omgeving, bijvoorbeeld omdat hun homoseksualiteit niet wordt geaccepteerd. ‘Die mensen snappen heus wel dat ze afstand van hun familie moeten doen om vrij te kunnen leven. Toch kiezen ze ervoor om niet uit de kast te komen. Ze offeren hun leven en geluk op, omdat ze die dapperheid niet kunnen opbrengen.’
Stomme buurvrouw
De eeuw van de Verlichting is het tijdperk van kritiek, schrijft Kant. Alles moet eraan geloven: zowel religie als moraal en wetgeving. De moed om kritiek te hebben mist Gül nog weleens in het publieke debat. Anderen bekritiseren of bespotten is iets wat tot de taak van kunstenaars, filmmakers en schrijvers behoort, vindt ze, want het zet aan tot denken. ‘Maak of schrijf eens wat wat reuring brengt! Schud de boel eens op.’
Even tussendoor… Meer lezen over filosofie en literatuur? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Maar die vrijheid tot kritiek is volgens Kant niet onbeperkt: je kunt het ermee oneens zijn dat je belasting moet betalen, maar als niemand die betaalt, stort de samenleving in. Daarom pleit Kant niet voor een vrij privaat gebruik van de rede, maar voor een vrij publiek gebruik van de rede.
Je hoeft in het leven van alledag niet alles en iedereen te bekritiseren, zegt Gül. ‘Stel je voor dat ik elke dag tegen mijn buurvrouw zeg: ik vind je stom, ik vind je schoenen stom en je kinderen zijn eigenlijk ook stom. Dat is gewoon bot en onbeschaafd. Natuurlijk ga je in het dagelijks leven niet overal je mening over spuien. Daar ligt precies het verschil tussen het leven van alledag en het publieke debat.’
Lale Gül is zaterdag 9 november 2024 een van de sprekers op het Fantastisch filosofiefestival Denkkracht
