Filosofie is makkelijker als je denkt
In ‘Filosofie is makkelijker als je denkt’ helpen we je in vier stappen op weg in het zelf leren denken. Dit keer: wat is dood?
‘Filosoferen is je toeleggen op de dood’
Filosofie is makkelijker als je denkt. Maar is sterven ook makkelijker als je denkt? Een korte inleiding in de filosofie van de dood.
Geliefden beloven elkaar trouw tot de dood hen scheidt. Maar waarom stopt ons huwelijk eigenlijk bij de dood? Verdwijnen we wel echt als we doodgaan? Als je ziet hoe we de doden eren met bloemen, uitvaarten en graven, lijkt het alsof we proberen om onze overleden naasten te laten voortleven. Zijn die rituelen alleen maar een manier om hun nagedachtenis te koesteren? Of houden we rekening met een ziel die blijft bestaan? En waar gaat de ziel dan heen als we sterven?
De Griekse filosoof Plato (427-347 v.Chr.) had daar een helder antwoord op. Het lichaam is sterfelijk, maar de ziel behoort tot de eeuwige wereld van de Ideeën, de onveranderlijke essenties van de dingen. Sterven is voor Plato dan ook geen ramp, maar een terugkeer van de ziel naar haar ware thuis. Daarom schreef hij: ‘Filosoferen is in feite: je toeleggen op de dood.’ Als je filosofeert neem je namelijk afstand van het lichamelijke en richt je je op de Ideeën, die onze ziel na de dood echt zal aanschouwen.
‘Zolang wij er zijn, is de dood er niet, wanneer de dood er is, zijn wij er niet’
Maar of de dood een bevrijding van onze ziel uit ons lichaam betekent, weten we natuurlijk niet zeker. Denkers als Friedrich Nietzsche (1844-1900) en Albert Camus (1913-1960) richtten zich daarom op de vraag wat de dood voor het leven betekent. Volgens Nietzsche moeten we de dood aangrijpen als een oproep om het leven te omarmen zoals het is, zonder ons te troosten met illusies van een hiernamaals. De ultieme test is voor hem of je ook ja zou zeggen tegen je leven als het zich eeuwig op dezelfde manier zou herhalen. Camus benadrukt de absurditeit van het leven: bestaan is streven, maar de dood maakt elk streven eindig. Daar moeten we niet wanhopig van worden; de dood maakt het leven juist urgent.
Maar staan we wel vaak genoeg stil bij de dood om dat in te zien? Volgens psychoanalyticus Sigmund Freud (1856-1939) weten we dat we sterfelijk zijn, maar verdringen we dat besef. De Duitse filosoof Martin Heidegger (1889-1976) kan dat beamen. Volgens hem zou de dood niet simpelweg een gebeurtenis aan het einde van het leven moeten zijn, maar de horizon waartegen ons hele bestaan zich aftekent. Mens-zijn betekent Sein-zum-Tode (zijn-tot-de-dood): sterfelijkheid hoort bij het menselijk bestaan. Alleen als we onze eindigheid beseffen en ons onze dood ‘toe-eigenen’, kunnen we authentiek leven.
Het is misschien een opluchting om te ontdekken dat niet alle filosofen vinden dat we onszelf moeten confronteren met onze dood. Zo schreef Baruch Spinoza (1632-1677) dat ‘de vrije mens over niets minder denkt dan over de dood’. Bij Epicurus (341-271 v.Chr.) vinden we de geruststellendste woorden: ‘De dood gaat ons niet aan. Zolang wij er zijn, is de dood er niet, en wanneer de dood er is, zijn wij er niet meer.’ Epicurus ziet gepeins over de dood dan ook als een zinloze bezigheid. Over de dood kan je filosoferen tot je erbij neervalt.
