In gesprek met Jeroen Hopster lijkt er niets toevalligs te gebeuren. We lopen elkaar niet mis, ontdekken geen gedeelde kennissen en branden ons niet aan een omgevallen mok met kokend water. Maar dat er niets toevalligs gebeurt lijkt maar zo, zegt Hopster (1987), universitair docent ethiek aan de Universiteit Utrecht. ‘In zekere zin is toeval alomtegenwoordig,’ zegt hij terwijl hij Japanse thee inschenkt in zijn keuken in Amsterdam. ‘Denk aan jouw reis hiernaartoe: de plek waar je zat in de trein, de mensen die je tegenkwam, de dingen die je zag toen je uit het raam keek – een chaos van gebeurtenissen en indrukken die niemand zo gepland heeft. Maar we merken toeval vaak niet op, tenzij daar iets van onverwachte waarde of betekenis uit voortkomt.’
Jeroen Hopster (1987) is filosoof en schrijver. Hij is universitair docent ethiek aan de Universiteit Utrecht en doet onderzoek naar morele vraagstukken over techniek en klimaat. Voor Filosofie Magazine schrijft hij de maandelijkse rubriek ‘Moreel dilemma’. Over toeval schreef Hopster eerder De andere afslag (2018).
Hopster is net terug uit Japan, op tijd voor de verschijning van zijn boek Toeval. Een onvoorziene filosofie. Daarin onderzoekt hij de vele gedaanten van het toeval. ‘De discussie over toeval blijft vaak hangen bij de vraag: bestaat het of niet? Hebben alle dingen een oorzaak of gebeuren sommige dingen toevallig? Daarbij zien we over het hoofd dat er niet één soort toeval is. Toeval kan gaan over zaken die geen oorzaak hebben, maar bijvoorbeeld ook over coïncidentie: de merkwaardige samenloop van omstandigheden. Of over contingentie: dat wat makkelijk anders had kunnen zijn.’ Liefdesgeschiedenissen ontlenen hun charme aan deze laatste soorten toeval, zegt Hopster. ‘Wat als we niet toevallig in dezelfde stad waren geweest? Of als we elkaar waren misgelopen in de chaos in het café?’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Is toeval een vorm van chaos?
‘Nee, al bevat het wel altijd een chaotisch element. Of nou ja, áltijd – het is moeilijk om algemene uitspraken te doen over toeval. Het is een term met vele betekenissen. Dat een vreemde naast je komt zitten in de trein zou je toevallig kunnen noemen omdat het niet voorzien is, maar meestal beschouwen we het niet als een groot toeval. Dat verandert als jullie in gesprek raken, goede vrienden worden en over twintig jaar aan mensen vertellen hoe jullie elkaar ontmoet hebben.
Toeval wordt interessant als er iets uit voortvloeit, als het iets creëert. En vaak gaat dat gepaard met een element van chaos. Er is onvoorspelbaarheid, ruis of wanorde en daaruit ontstaat een nieuwe orde, een nieuw inzicht of een nieuwe bruikbaarheid. Neem de ongezochte vondst, soms aangeduid met de term “serendipiteit”, die een belangrijke rol speelt in de wetenschap. Beroemd is het verhaal van bacterioloog Alexander Fleming die penicilline ontdekte doordat er per ongeluk een schimmel op zijn petrischaaltje was beland. Ik noem dat “slim toeval”: toevalligheden die we slim kunnen aanwenden.’
Wat is dan ‘dom toeval’?
‘Dat bevat alleen chaos, zonder het creatieve element. Toeval in de breedste zin valt min of meer samen met de notie van chaos. Dat gaat over entropie, over alles wat onvoorzien is, wat niet in strakke wetmatigheden te vatten is, wat samenvalt zonder dat er een idee of ontwerp achter zit. Dat vinden we over het algemeen oninteressant toeval. Een chaos van verfspatten op een doek is niet zo bijzonder. Maar als de verfspatten gemaakt zijn door Jackson Pollock met de techniek van drip painting betalen we er miljoenen voor, omdat bij hem het toeval een patroon creëert dat ons treft.
‘Dat alles gedetermineerd is betekent niet dat alles ook voorspelbaar is’
Karakteristieke toevalligheden komen voort uit chaos, maar articuleren tegelijkertijd een nieuwe orde. Je kunt je daardoor trouwens ook in de luren laten leggen, door in allerlei toevallige gebeurtenissen een betekenis te zoeken die er niet is. Toeval kent het gevaar van de hindsight bias: dat je terugkijkt op bepalende gebeurtenissen in je leven, ziet hoe makkelijk alles anders had kunnen lopen en dan met terugwerkende kracht alles aan toeval toeschrijft. Daarmee doe je toeval geen recht. De wereld wordt gevormd door zowel bedoelingen en oorzaken als door toeval.’
Waarom is het gevaarlijk om te veel aan toeval toe te schrijven?
‘Als je toeval te groot maakt misken je het handelingsvermogen van de mens. Dan maak je de mens tot een speelbal van zijn omstandigheden. Maar het omgekeerde geldt ook: we moeten toeval niet te klein maken. Als je de chaos wegdenkt en nergens toevalligheden in herkent, word je al gauw paranoïde of verval je in complotdenken. Alsof alle mensen die je op straat tegenkomt daar bewust voor jou zijn neergezet. De kunst van toeval is om het te doseren.’
Vlinder
Hopster serveert dorayaki, een pannenkoekachtig tussendoortje uit Japan, en vult de theemokken nog eens bij. Toeval wordt van oudsher met argwaan benaderd, vervolgt hij. ‘Door filosofen in elk geval. Veel denkers, van de oud-Griekse filosoof Leukippos tot Spinoza, ontkennen dat toeval bestaat. Vaak is de reden daarvoor een vorm van determinisme: alles heeft een oorzaak, dus toeval is onmogelijk. De wiskundige Pierre-Simon Laplace dacht dat toeval slechts een uiting is van ons onvermogen om de wetmatigheden te herkennen waarvan de werkelijkheid doordrongen is. Een grotere intelligentie – Laplace had het over een duivel, maar je zou nu aan een supergeslaagde kunstmatige intelligentie kunnen denken – zou wel van alles de oorzaak kunnen begrijpen.’
Hopster plaatst vraagtekens bij deze stellige ontkenningen van het toeval. ‘De kwantumfysici hebben na Laplace behoorlijke deuken geslagen in het idee dat alles gedetermineerd is. Maar zelfs als we aannemen dat determinisme klopt, betekent dat nog niet dat alles voorspelbaar is. Volgens de chaostheorie kunnen kleine veranderingen in een complex systeem enorme effecten hebben. Dat is het butterfly effect, naar een metafoor van de wiskundige en metereoloog Edward Lorenz: een vlinder die met zijn vleugels klapt in Brazilië kan een tornado veroorzaken in Texas. Maar welke vleugelslag een kanteling teweegbrengt, valt op voorhand niet te voorspellen.’
De natuurwetenschappelijke blik is niet de enige die relevant is in het debat over het bestaan van toeval. Toeval bestaat allereerst in de menselijke praktijk, zegt Hopster. ‘We leven in een wereld van mogelijkheden en onvoorspelbare gebeurtenissen. We hebben met toeval om te gaan, dus we kunnen het maar beter regisseren.’
Valt toeval te regisseren?
‘Toevallige gebeurtenissen zijn niet op afroep beschikbaar, maar mensen hebben een intuïtieve gave om met toeval om te gaan. Voortdurend spelen we in op zaken die de situatie ons aanreikt. Dat geldt voor de politiek, de liefde, de wetenschap. Je kunt je ook op toeval voorbereiden. Toeval valt ten deel aan de zoekende geest, die zich oefent, zich in verschillende werelden begeeft en zich goed positioneert om het toeval te benutten. Toeval is geen tegenpool van noodzaak, sturing en intentie. Het zijn danspartners die met elkaar meebewegen.
De vraag is dus eerder: hoe willen we toeval regisseren? Welke facetten van het leven gedijen goed op toeval en waar houden we het liever buiten de deur? In een voetbalwedstrijd zorgt toeval voor spanning. Dat er in de laatste minuut een bal op de paal kan komen zorgt voor opwinding. Maar we willen er ook weer niet te veel een geluksspel van maken. Daarom is doellijntechnologie in het leven geroepen, om de rol van geluk en pech te beperken.
‘Uit toeval kan onverwacht een nieuwe orde ontstaan’
Mensen verstaan de kunst van het toeval, maar we denken te weinig na over hoe we die kunst het best kunnen inzetten. Waar willen we meer toeval hebben, waar juist minder? Moet toeval een plaats hebben in de democratie, bijvoorbeeld met gelote volksvertegenwoordigers in burgerberaden? Bepalen we wie een ziekenhuisbed krijgt tijdens een pandemie aan de hand van toeval of maken we daar een protocol voor? Of neem datingapps. Bouwen we daar genoeg mogelijkheden in voor de ongezochte vondst, de serendipiteit van de ontmoeting?’
Kunnen we toeval ook gebruiken bij ons denken?
‘Hoe kom je tot een nieuw inzicht? Vaak door het combineren van oude ideeën die gezamenlijk iets nieuws creëren, iets wat niet te herleiden valt tot de oorspronkelijke elementen. In dat proces speelt toeval een belangrijke rol. Natuurlijk moet je nadenken, lezen en naar nieuwe inzichten op zoek gaan. Maar juist op het moment dat je je geest rust geeft, ontstaat er ruimte voor onverwachte associaties. Dat zie je ook terug in de geschiedenis van het denken. Eureka-momenten vinden zelden plaats aan de studietafel. Zo schijnt Alfred Russel Wallace na een koortsdroom op het idee van natuurlijke selectie – dat hij tegelijk met Darwin bedacht – gekomen te zijn.
Overigens heeft toeval ook een destructieve kracht. Een van de grote toevalligheden uit de geologische geschiedenis is de inslag van de meteoriet in Laat-Krijt, waarbij de dinosauriërs zijn uitgestorven. Dat is een kruising van twee paden, twee planetaire paden, die voor de dinosauriërs heel destructief was. Tegelijkertijd zie je dat die destructie voor veel zoogdieren juist een vruchtbare gebeurtenis is geweest. Er ontstond ruimte voor andere soorten.’
Destructief en vruchtbaar, dat klinkt paradoxaal.
‘Toeval heeft twee gezichten. Toeval is onvoorspelbaar én je kunt je erop voorbereiden. Toeval is rechtvaardig én onrechtvaardig, afhankelijk van de situatie. Tentamens becijferen aan de hand van een flip of the coin is bijvoorbeeld onrechtvaardig. Maar meer willekeur inbrengen in het nakijkproces door de namen van studenten te anonimiseren is juist rechtvaardig. En veel gedaanten van toeval bevatten een element van chaos en gedijen tegelijk het best in samenspel met regels. De jazzmuzikant Louis Armstrong maakte prachtige muziek door te improviseren, door te spelen met de orde en soms briljant de regels te breken.
Op zijn mooiste momenten vormt toeval ons leven. De schoonheid van je geliefde ontmoeten of de geboorte van je kind ligt mede in het feit dat je het van tevoren niet had kunnen uittekenen.’
Lees ook de voorpublicatie van Toeval: Hebben helden niet gewoon mazzel?
Toeval. Een onvoorziene filosofie
Jeroen Hopster
Boom
256 blz.
€ 24,90
