Slavoj Žižek (1949): Wanneer we onze autonomie geheel in handen van derden leggen, verliezen we onze vrijheid.
Wat is het?
Beschrijft hoe wij morele verantwoordelijkheid uitbesteden aan een autoriteit of mechanisme.
Wat doet het?
Laat zien dat nadenken over autonomie en vrijheid bittere noodzaak is.
Interpassiviteit is het volmaakte tegendeel van interactiviteit. Niet actief deelnemen, maar uitbesteden van betrokkenheid. Denk aan de lachband onder een sitcom: we hoeven niet meer te lachen om de grappen, dat doet de televisie voor ons. Volgens Slavoj Žižek is interpassiviteit bij uitstek tekenend voor de moderne samenleving.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Zijn filosofie
De ideeën van Žižek vormen een inspiratiebron voor de Nederlandse rechtsfilosoof Gijs van Oenen, die ze in een meer morele context plaatst. We besteden onze morele verantwoordelijkheid uit aan derden; aan toezichthouders, corrigerende instrumenten, et cetera. Neem de verkeersdrempel – we nemen niet de verantwoordelijkheid om langzamer te gaan rijden als we een woonwijk inrijden, de verkeersdrempel zorgt ervoor dat we dat doen. De reden dat we een lage snelheid aanhouden is niet uit morele overtuiging, maar omdat een autoriteit of mechanisme ons terechtwijst. En juist omdat we zelf geen verantwoordelijkheid nemen, doen we wat we zelf willen als we niet worden gecontroleerd of gecorrigeerd. Voeten op de bank in de trein is bijvoorbeeld geen moreel probleem meer; hooguit merken we soms dat de conducteur ons sommeert onze voeten weer te verwijderen.
Historische achtergrond
Slavoj Žižek noemt zichzelf provocerend communist of zelfs stalinist. Tegelijkertijd weet hij – hij is opgegroeid in het Joegoslavië van Tito – hoe een systeem of ideologie mensen lethargisch en moreel onverschillig maakt. Hij beschrijft onze tijd als ‘post-politiek’, een ‘levenloos universum’ waarbinnen vermaak, veiligheid en economie gelden als heilig, en alternatieven onmogelijk zijn.
Het probleem
Omdat we onze verantwoordelijkheid hebben uitbesteed aan een controlerend of corrigerend systeem, hebben we daar hooggespannen verwachtingen van. Die worden gevolgd door teleurstelling of boosheid als het systeem het laat afweten. Verder leidt gebrek aan zelfreflectie tot onbeschoft gedrag op momenten dat we niet worden gecontroleerd. Op den duur begrijpen we ook niet meer waarom de controles plaatsvinden: we eisen volledige vrijheid. Uiteraard leidt dat tot steeds strengere controlemechanismen, en uiteindelijk een einde aan vrijheid en autonomie.
De oplossing
Uitbesteding van morele verantwoordelijkheid is op zich begrijpelijk; het is onmogelijk die voortdurend te nemen. Maar als we onze autonomie geheel in handen van derden leggen, verliezen we onze vrijheid. Het komt erop neer om het oude adagium van de Verlichting: Sapere aude – ‘durf te denken’ – nieuw leven in te blazen.
