De vrijheid van meningsuiting staat weer in het middelpunt van het maatschappelijk debat sinds de Brits-Amerikaanse schrijver Salman Rushdie (1947) begin augustus 2022 werd neergestoken. Een 24-jarige man viel Rushdie aan met een mes bij een lezing in de staat New York, waardoor de auteur zwaargewond in het ziekenhuis terechtkwam. Rushdie ontvangt al meer dan dertig jaar doodsbedreigingen vanwege zijn boek De duivelsverzen (1988). In 1989 deed religieus leider Ruhollah Khomeini van Iran een oproep Rushdie te doden. De manier waarop Rushdie de profeet Mohammed in zijn boek portretteert zou heiligschennis zijn.
Nu de discussie over de vrijheid van meningsuiting weer oplaait, is er te weinig aandacht voor wat er daadwerkelijk in De duivelsverzen staat, vindt politiek filosoof Ivana Ivkovic. ‘De affaire dreigt de auteur te overstemmen.’ Veel verdedigers van de vrijheid van meningsuiting zeggen: het maakt niet uit wat iemand geschreven heeft, je mag een auteur in geen geval geweld aandoen. Ivkovic: ‘Natuurlijk is dat zo, maar dat is niet het punt. Als je op de bres wil springen voor de vrijheid van meningsuiting, wees dan ook geïnteresseerd in wat iemand te zeggen heeft. Waarom zouden we deze vrijheid anders willen verdedigen?’
De feilbare mens
De titel van Rushdies boek verwijst naar een aantal verzen die Mohammed wel uitgesproken zou hebben, maar later weer introk, vertelt Ivkovic. Ze zouden hem niet ingegeven zijn door de engel Gabriël, maar door de duivel. ‘Islamgeleerde Nasr Abu Zayd legde mij ooit uit dat dit de theologische kern is van de fatwa die over Rushdie werd uitgesproken,’ zegt Ivkovic. ‘Niet dat Mohammed wordt opgevoerd als man met aardse genoegens, maar dat hij de duivel op zijn tong zou hebben gehad. Dat zou impliceren dat zelfs de heilige profeet niet altijd de waarheid sprak.’
Maar het idee dat Mohammed onfeilbaar moet zijn, is verontrustend, stelt Ivkovic. ‘Niemand spreekt de zuivere waarheid, zelfs Mohammed niet. Misschien spreekt het kwaad wel door ons. Juist omdat niemand de volledige waarheid spreekt, moeten meningen vrij geuit kunnen worden.’ Dat is de les die we volgens Ivkovic uit De duivelsverzen kunnen halen.
Ze refereert aan het pleidooi van liberaal denker John Stuart Mill. ‘Mill vindt dat we de vrijheid van meningsuiting zo min mogelijk moeten inperken, omdat mensen zich kunnen vergissen. Mill gelooft in vooruitgang, maar die kan er alleen zijn als er ook ruimte is voor fouten.’ Door Mohammed als feilbaar mens op te voeren, spoort Rushdie ons volgens Ivkovic aan om de vrijheid van meningsuiting te onderzoeken.
Historisch profiel: John Stuart Mill
Dit onderschrijft Mizzi van der Pluijm van uitgeverij Pluim. Twee dagen voor de aanslag maakte de uitgeverij bekend Rushdies boek Victoriestad uit te brengen in het Nederlands. Ook een aantal van zijn eerdere romans, waaronder De duivelsverzen, worden opnieuw gedrukt.
‘In zijn werk reflecteert Rushdie op gebeurtenissen in de wereld en speelt ermee,’ zegt Van der Pluijm. ‘Zo gaat zijn boek Quichot uit 2019 onder andere in op het presidentschap van Donald Trump. Rushdies werk is magisch realistisch en geeft mensen de gelegenheid de wereld te onderzoeken.’ Als een auteur zichzelf vanwege zijn eigen veiligheid gaat censureren, houdt hij op met denken, stelt ze. ‘Je bent alleen een goede schrijver als je je geest alle kanten op kan laten gaan.’
Extremisme
De duivelsverzen betekende een belangrijk politiek kantelpunt, stelt Ivkovic. Voor Rushdie het boek publiceerde, besefte men in het Westen nog niet wat bepaalde uitspraken over de profeet teweeg kunnen brengen. ‘Ineens maakte het geloof een comeback: er waren grote protesten, boekverbrandingen en de fatwa van Khomeini. De duivelsverzen werd opgevat als een aanval op een groep. Door die fatwa die opriep tot het doden van Rushdie manifesteerde islamitisch religieus extremisme zich voor het eerst in het Westen.’
Even tussendoor… Meer lezen over filosofie en literatuur? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Ivkovic benadrukt dat De duivelsverzen soms ook positieve respons kreeg van moslims. ‘Ik kan me herinneren dat een Pakistaanse man in de Engelse krant The Observer schreef hoe blij hij was met een representatie van een gelovige moslim die ook twijfelt. Twijfel krijgt in de islamitische gemeenschap veel te weinig ruimte, vond hij. Deze man vond dus erkenning in Rushdies boek. Ook dat is de waarde van literatuur.’
Van der Pluijm wil zo snel mogelijk de nieuwe druk van Rushdies boeken in de winkel hebben liggen. ‘Het is het minste wat wij voor hem kunnen doen,’ zegt ze. Ook volgens Ivkovic is Rushdie lezen de beste reactie op extremistisch geweld. ‘Je kunt de auteur geen groter recht doen dan hem te lezen.’
