De standpunten van de Duitse filosoof Jürgen Habermas roepen regelmatig weerstand op. Hij is in de loop der jaren zowel door links als door rechts fel aangevallen. Toch gaat hij onverstoorbaar door met zijn pleidooi voor een sterkere en vooral redelijkere publieke sfeer. Onlangs ontving hij de Erasmusprijs uit handen van koning Willem-Alexander.
 

Habermas (1929) is als veel intellectuelen van zijn generatie getekend door de Tweede Wereldoorlog. De gruwelen van de oorlog en de ontsporing van de maatschappij onder het nazisme hebben Habermas zo geraakt dat hij zegt dat hij geboren werd in 1945. Maar zijn werk is ook verbonden met de democratisering en het Wirtschaftswunder van het naoorlogse Duitsland. Onvermoeibaar verdedigt Habermas de democratische verworvenheden en de Europese erfenis.

Habermas is een erfgenaam van de befaamde Frankfurter Schule, die kritische reflectie op de maatschappij combineerde met sociologisch onderzoek. De marxistisch geïnspireerde denkers van dit instituut vroegen zich in de jaren twintig af waarom de voorspelde socialistische revolutie uitbleef. Toen ze op onderzoek uitgingen, ontdekten ze dat Duitsers extreem gevoelig waren voor autoriteit. Ze waren kwetsbaar voor figuren die zich als ‘sterke man’ opwierpen; er was geen voedingsbodem voor een revolutie. 

Na de oorlog publiceerden Max Horkheimer en Theodor Adorno, de belangrijkste leden van het instituut, boeken waarin de waarden van de Verlichting genadeloos werden onderzocht. De Verlichting stelde rede tegenover autoriteit en barbaarsheid. Maar de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog leerden volgens Horkheimer en Adorno dat de Verlichting geen remedie biedt tegen barbaarsheid, maar dat de ratio zelf tot overheersing en geweld kan leiden. Van oorlogsindustrie tot gaskamers, van uit de hand gelopen bureaucratie tot plat mediaspektakel, het vereiste allemaal een uiterst ‘rationele’ aanpak – maar de uitkomst was vernietigend. Voor Horkheimer en Adorno bewees dat het morele failliet van de Verlichting. Deze Frankfurter denkers gingen de geschiedenis in als degenen die de donkerste bladzijde van Duitslands geschiedenis van filosofische aantekeningen voorzagen.
 

‘Rode fascist’

Habermas krijgt voor het eerst bekendheid met zijn boek Strukturwandel der Öffentlichkeit in 1962. Hij schrijft het voor zijn habilitatie, een soort tweede promotie. De habilitatie vindt plaats in Marburg, want Habermas is in conflict geraakt met Horkheimer en Adorno. Zij weigeren zijn habilitatie te accepteren.  Het conflict draait om de interpretatie van het marxisme. Ondanks dit conflict wordt Habermas later toch hoogleraar in Frankfurt, als opvolger van Horkheimer.

In het boek ontwikkelt Habermas een aantal gedachten die de kern van zijn werk blijven uitmaken. Hij schetst daarin de geschiedenis van de publieke sfeer in de moderne maatschappij. Uit het boek blijkt dat Habermas een open en vrije communicatie als essentieel onderdeel van een gezonde publieke ruimte beschouwt. Zo is een discussie mogelijk tussen gelijke partners die op geen enkele manier onder druk worden gezet en samen proberen maatschappelijke kwesties te begrijpen. Maar Habermas beschrijft ook hoe de publieke sfeer in de verdrukking komt door de massamedia en de krachten van de markt – een ontwikkeling die hij zeer betreurt.