Filosoof, socioloog en religiekenner Frédéric Lenoir is in Nederland vooral bekend van zijn boeken over Jezus en Boeddha. In Frankrijk heeft hij de status van Bekende Fransman verworven – vanwege zijn boeken (een veertigtal, waaronder een stripboek en enkele toneelstukken), zijn wekelijkse radioprogramma op France Culture over spiritualiteit, en niet in de laatste plaats vanwege zijn commentaren op allerhande kwesties die met religie te maken hebben. Daarnaast is hij hoofdredacteur van het tweemaandelijks tijdschrift Le Monde des religions. Momenteel werkt Lenoir als scenarist en regisseur aan een film over Jezus. Nederland en België doet hij kort aan vanwege de Nederlandse vertaling van zijn roman De Wereldziel.
Ondanks een vermoeiende reis met een vertraagde trein uit Parijs, gevolgd door een chaotische autorit met de uitgever van Rotterdam naar Den Haag, en ondanks een hongerig lichaam – ‘de sandwiches in de trein zijn dégueulasse, niet te vreten’ – begint Lenoir, die zich snel in een schone blouse heeft gestoken, meteen aan het interview: ‘We staan, mondiaal, voor een aaneenschakeling van crises: die zijn ecologisch, economisch maar ook moreel. De dreigende catastrofe kunnen we alleen maar afwenden door onszelf te veranderen. Dat is wat ik duidelijk wil maken in Wereldziel, dat te lezen is als een fabel die is opgebouwd uit andere fabels afkomstig uit verschillende tradities.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
‘De spirituele kant van religie kan juist bevrijdend zijn’
Met opzet, zegt hij, verwijst hij niet naar de herkomst van die vertellingen, evenmin noemt hij namen van filosofen. ‘Ik wilde de roman simpel houden, toegankelijk voor met name jongeren tussen de 15 en 20 jaar die zoeken naar de betekenis van hun leven. Ik wil laten zien dat er een diepere zin is, dat je van het leven iets moois kunt maken.’
In Wereldziel staat de wereld aan de vooravond van een catastrofe die ook de religies zal doen verdwijnen. Zeven wijzen uit alle windstreken van de wereld krijgen – in een droom, door een ingeving, een stem of visioen – de opdracht naar een Tibetaans klooster te gaan. Daar formuleren ze de gemeenschappelijk punten van hun religie of leer, met als doel de essentie daarvan te behouden. U maakt daarbij een onderscheid tussen religie en spiritualiteit?
‘Religies, ook het Boeddhisme, hebben twee kanten: een culturele kant en een spirituele kant. Met de culturele kant bedoel ik tradities, gewoonten, rituelen. Die vormen voor mij niet de kern van een religie, hoewel ze waardevol kunnen zijn. Wanneer deze worden verabsoluteerd, kan religie verstikkend zijn, of tot uitsluiting van mensen met andere tradities en rituelen leiden. Om deze reden wordt religie in het Westen gewantrouwd. Ook ik bestrijd de dogma’s, maar je moet de baby niet met het badwater weggooien. Want de spirituele kant van religie kan juist bevrijdend zijn. Daarin vind je ook een universele wijsheid: “Ken je zelf”, zoals Socrates al zei. Dat vereist introspectie, stilte en meditatie, zodat je naar het beste van jezelf kunt gaan, ook om jezelf los te laten en om bij het goddelijke te komen.’
Maakt dat najagen met geluk niet juist ongelukkig?
‘Ja, een geforceerd streven naar een permanent geluk zal ongelukkig maken. Maar de mens streeft van nature naar geluk, en het gaat erom orde te scheppen in onszelf, om in harmonie met jezelf en je omgeving te zijn, zodat je geluk kunt ontvangen en beter kunt liefhebben.’
‘Verlangen is de motor van het leven’
Een van de zeven wijzen is een Nederlandse filosofe uit Amsterdam. Waarom dit personage?
‘Wat denkt u?’
Vanwege Spinoza, geboren en getogen in het zeventiende-eeuwse Amsterdam?
‘Inderdaad, Spinoza is voor mij een van de belangrijkste moderne filosofen. Ik voel mij verwant aan het pantheïsme van Spinoza. Er is iets mysterieus dat me te boven gaat, een vorm van universele liefde. Verder benadrukt Spinoza het belang van het verlangen als motor van het leven – daarin verschilt hij van de Griekse Stoa of van Boeddha die ernaar streven het verlangen te stillen. Tegelijkertijd moet de rede, volgens Spinoza, het verlangen sturen, en objecten van verlangen “kiezen” die bijdragen aan de harmonie met jezelf en de wereld.’
Hoe kunnen we weten wat goed is voor jezelf ?
‘Daarvoor val ik graag terug op Montaigne; je moet discerner, onderscheiden wat goed is voor jou en wat niet. Uiteindelijk is de moraal zeer subjectief; wat voor de een goed is, is dat voor de ander niet. Maar wel geldt voor iedereen dat harmonie betekent dat de orde van onszelf in harmonie is met de kosmische orde. Die harmonie is zoek geraakt. We gaan van crisis naar crisis, en dat in een gemondialiseerde wereld. We zijn daardoor meer dan ooit met elkaar verbonden, en de laatste drie decennia zijn de veranderingen en die onderlinge verbondenheid in een stroomversnelling geraakt. De rode draad is het consumentisme en het illusoire idee dat steeds meer goederen ons gelukkig maakt. We zullen bewuster moeten leven.’
Mensen leven in een systeem. Het is niet makkelijk om anders, tegen de stroom in, te leven.
‘Wie zegt dat het makkelijk is? Maar het systeem is alleen te veranderen door bewustzijnsverandering van het individu.’
De wereldziel
Frédéric Lenoir
vert. Geertrui Marks en Lia Tuijtelaars
Ten Have
192 blz.
