Hier gebeurde het, twee jaar geleden,’ zegt Frank Meester (1970). Hij staat in een voormalig schoolgebouw in Amsterdam Nieuw-West waar sinds een paar jaar creatieve ondernemers gevestigd zijn. Meester, die naast filosoof en schrijver ook muzikant is, deelt daar met twee anderen een kantoorruimte die wat rommelig aandoet. ‘Ik was bezig mijn bureau op te ruimen toen ik voor het eerst op het idee kwam van mijn boek. Het lukte me niet om een goede indeling te vinden voor mijn bureauspullen; ik bleef met wat restdingen zitten die in geen enkele categorie pasten. Toen bedacht ik: als het me al niet lukt om mijn bureau consequent te ordenen, hoe zou het dan kunnen lukken om een consequent verhaal te vertellen over alles? Er zijn altijd dingen die je moet wegmoffelen om ergens een coherent verhaal van te maken. Zo kwam ik op het idee van het inconsequentialisme.’
Uit dat moment van inspiratie kwam zijn onlangs verschenen boek voort: Waarom we de wereld niet rond kunnen krijgen. Pleidooi voor inconsequentie. Daarin vertelt Meester over het gevoel van opluchting dat hem overviel bij de geboorte van deze ‘nieuwe stroming in de filosofie’, het inconsequentialisme.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
‘Ik hoefde niet langer een sluitend verhaal over de wereld te kunnen vertellen, ik hoefde mezelf geen eenduidige identiteit meer aan te meten. Als ik iets gezegd had, kon ik daar altijd op terugkomen. Al die frustraties die ik voorheen voelde als het me niet lukte om als een man uit één stuk voor de dag te komen, kon ik laten varen. Dat zou me toch nooit lukken, en daarom was het niet erg.’
Hebt u werkelijk altijd zo’n druk gevoeld om consequent te zijn?
‘Ik zie veel mensen om me heen die precies lijken te weten waar ze voor staan. Vroeger was ik jaloers op ze, want ik had niet altijd zulke duidelijke opvattingen. Tijdens debatten merkte ik vaak dat ik het met de laatste spreker eens was, tot er weer een volgende spreker kwam die een ander standpunt verdedigde. Maar nu ik een inconsequentialist ben, trek ik me veel minder aan van mensen die stellige overtuigingen verkondigen. Ik vermoed eigenlijk dat zij het ook niet altijd precies weten, maar dat ze hun onzekerheid overschreeuwen.’
Denkt u dan dat alle mensen die ergens in geloven eigenlijk hun twijfels verbergen?
‘Of ze bewust hun twijfels verbergen durf ik niet te zeggen. Maar ik meen wel dat eigenlijk niemand een consistent wereldbeeld heeft. Er moet altijd gesjoemeld worden om het rond te krijgen. Dat merk ik ook als ik een lezing moet geven of een verhaal moet schrijven. Toen ik bijvoorbeeld eens een college over Heidegger voorbereidde, lukte het me niet om volledig vat te krijgen op de filosofie van die man. Dat kwam doordat ik er alles bij wilde halen wat hij heeft geschreven, maar dat lukt natuurlijk nooit. Tijdens het college heb ik toen bepaalde onderwerpen weggelaten, zodat het mogelijk werd om alles aan elkaar te praten. Achteraf dacht ik zelfs: goh, wat een mooi afgerond verhaal heb ik verteld. Zo hou je jezelf voor de gek.’
‘De neiging om consequent te zijn kan tot lethargie leiden’
De wereld lijkt tegenwoordig te wemelen van de mensen die erg overtuigd zijn van hun eigen gelijk.
‘Ja, die mensen nemen vaak stelling op extreme posities. Maar het gaat in werkelijkheid om een kleine groep die precies meent te weten hoe alles zit en probeert om je mee te trekken in hun verhaal. De grote middengroep die het allemaal niet precies weet, durft zijn mond niet open te doen, want als ze hun twijfels toegeven worden ze vaak niet serieus genomen. Met mijn boek wil ik die grote groep, waartoe ik zelf dus ook behoor, argumenten geven om die tussenpositie te behouden. Je hoeft niet in het kamp van de schreeuwers te gaan zitten.’
Wat heeft het inconsequentialisme te zeggen tegen die schreeuwers?
‘Dat het prima is dat je een overtuiging hebt, maar dat je ook naar anderen moet blijven luisteren. Je kunt nooit eens en voor altijd het gelijk aan je kant hebben, dus moet je bereid zijn om je standpunten bij te stellen als daar aanleiding voor is. In theorie is iedereen het hiermee eens, maar toch zie je het in de praktijk weinig gebeuren.’
U schrijft dat het inconsequentialisme het leven lichter maakt. Wat bedoelt u daar precies mee?
‘Religies en ideologieën willen de boel dichttimmeren. Het kost mensen veel energie om zo’n wereldbeeld in stand te houden, dat is een zwaar bestaan. Als je aanvaardt dat je het verhaal over de wereld nooit rond krijgt, geeft dat lichtheid. Ik sprak laatst met iemand over mijn boek en die noemde mij een katholieke pastoor, zo eentje die zegt: je doet het goed, ook al lukt het je niet helemaal. Die rekkelijke kant van het katholicisme spreekt me inderdaad wel aan, ook al ben ik niet gelovig.
Het inconsequentialisme is een ontspannen filosofie. Het is een manier van naar de wereld kijken die ervoor zorgt dat je afstand neemt en het geklungel van jezelf en de mensen om je heen met mildheid bekijkt. Zo zie je dat bijna iedereen zijn best doet om de wereld zo goed mogelijk te ordenen, ongeacht of het resultaat geslaagd is.’
Hoe is uw leven veranderd sinds de ontdekking van deze leer?
‘Ik ben anders gaan denken over mijn eigen inconsequentie. Neem bijvoorbeeld de situatie waarin je iemand helpt, maar daar tegelijk zelf voordeel bij hebt. Vroeger kwelde ik mezelf met de vraag of dit wel helemaal zuiver was, maar nu zit zoiets me niet meer dwars. Ik heb begrepen dat mijn handelen nooit helemaal zuiver kan zijn, maar dat is geen reden om de moed op te geven. Ik kan nog steeds naar het goede blijven streven, zonder dat ik helemaal consequent hoef te zijn.’
U bent vader van twee volwassen zoons en hebt samen met filosoof Stine Jensen een boek over opvoeding geschreven. Moet je als opvoeder niet juist consequent zijn?
‘Dat boek heeft niet voor niets als ondertitel: Wat filosofie de schipperende ouder kan leren. Een goede opvoeder is namelijk altijd aan het schipperen: het ene kind is anders dan het andere kind, en bovendien ontwikkelt een kind zich in de loop der tijd. Als ouders kun je daar niet al te rechtlijnig mee omgaan. Dat betekent ook weer niet dat je jezelf steeds moet tegenspreken. Je kunt consequent-zijn wel een beetje nastreven, maar het moet niet een doel op zich zijn.
De neiging om consequent te zijn kan tot lethargie leiden. Sartre zegt dat een individuele keuze altijd een keuze is voor een wereld waarin die keuze goed is. Als elke keuze zulke grote consequenties heeft, wordt er een zware last op je schouders gelegd. Durf dan nog maar eens iets te kiezen.
Het lijkt misschien een overdreven idee van Sartre, maar er wordt veel gedacht in termen van alles of niets. Bijvoorbeeld als het gaat om vlees eten. Ik ben vegetariër en soms ontmoet ik mensen die wel vlees eten en mij ervan willen overtuigen dat ik dat beter ook kan doen. Zo proberen ze dan hun eigen vleesconsumptie te rechtvaardigen. Vaak willen ze me dan op een inconsequentie betrappen: ze wijzen er bijvoorbeeld op dat ik leren schoenen draag. Hun redenering is dan: je wilt niet dat er dieren voor jou gedood worden, maar dat lukt je niet helemaal, dus kun je dat streven beter opgeven. Dat klopt natuurlijk niet. Dat iets niet helemaal lukt, is nog geen reden om datgene niet meer te doen. Als je geen vlees eet, leidt dat tot de dood van minder dieren dan wanneer je dat wel doet. Misschien kun je beter energie stoppen in een poging om goed te doen dan in consequent proberen te zijn.’
U hebt in 2012 een boek over ijdelheid geschreven, waarin u een ondeugd tot deugd verheft. Dat doet u nu eigenlijk weer, met inconsequentie.
‘Klopt. In beide gevallen betrof het iets waar ik tegenaan liep in mijn eigen leven. Ik merkte dat ik ijdel ben, dat ik rekening hou met hoe anderen naar me kijken. Er wordt vaak negatief gesproken over ijdelheid, maar ik kwam tot de conclusie dat het ook een goede eigenschap kan zijn. Als ik ijdel ben, word ik er namelijk toe aangezet om dingen te doen die waardevol zijn in de ogen van de groep. Iets dergelijks had ik nu weer: veel mensen hameren erop dat je consequent moet zijn, maar ik begon me af te vragen of dat wel zo is.
‘Soms is het ook een kwestie van voortschrijdend inzicht dat je anders bent gaan denken over een onderwerp’
Ook in de politiek zie je dat mensen worden bekritiseerd als ze niet consequent zijn. Zo werd Wouter Bos in 2006, toen hij partijleider was van de PvdA, neergezet als een draaikont omdat hij een paar keer van standpunt was veranderd. Dat vind ik een valse beschuldiging. Inconsequentie is namelijk inherent aan de politiek. Als je lid wordt van een partij moet je je opvattingen al bijstellen, zodat ze passen in de partijlijn. Die partij moet dan weer gaan onderhandelen met andere partijen en compromissen sluiten. Het gaat politici dus nooit lukken om consequent vast te houden aan hun standpunten. Soms is het ook een kwestie van voortschrijdend inzicht dat je anders bent gaan denken over een onderwerp. Dat lijkt me alleen maar goed.’
Mensen vinden het vaak een teken van zwakte als je van mening verandert.
‘Heel merkwaardig vind ik dat. Als mensen ooit iets beweerd hebben, willen ze het liefst eeuwig bij hun standpunt blijven, uit een soort eergevoel. Je hebt veel moed en eigenwijsheid nodig om te zeggen: nee, ik denk daar nu anders over. Met mijn boek wil ik mensen dan ook oproepen om hun ideeën goed te onderzoeken en een keertje van mening te veranderen. Durf inconsequent te zijn, daar wordt de wereld alleen maar beter van.’
Frank Meester
(1970) is filosoof, schrijver en muzikant. Samen met zijn broer Maarten schreef hij de boeken Meesters in de filosofie en Meesters in de religie. Meester publiceert in Filosofie Magazine en de Volkskrant. Met Coen Simon bedacht hij de filosofische pamfletreeks Nieuw Licht. Onder de naam Buro Fludo biedt Meester cursussen aan in (levens)filosofie.
Waarom we de wereld niet rond kunnen krijgen. Pleidooi voor inconsequentie
Frank Meester
Ten Have
240 blz.
€ 20,99
